.
1- بەڕێوەبەری یانە Hemn Zanko لە کوردستان بە ئمێڵی ( hemn_kurdzhin@yahoo.com ) ..
ژمارەی مۆبایل ( 07824521572 ) .
2- بهڕێوهبهری گشتی ( ReKaN ) له ئهوروپا به ئیمێڵی ( Rekan_uk@hotmail.com ) ، ژماره تهلهفوونی( 00447754007706) .
پهڕهكان: 1
Ganjenay Falsafa كه نجينه Ù‰ ÙÙ‡ لسه ÙÙ‡
سه‌رده‌می زانایانی به‌ر له‌ سۆكرات
Ùه‌لسه‌Ùه‌ی یۆنانی بۆ یه‌كه‌مجار وه‌ك Ùˆ چه‌مكێك له‌لایه‌ن زانایانی سروشته‌وه‌ سه‌ری هه‌ڵداوه‌ كه‌ ژماره‌یان دوازده‌ زانا بوه‌و له‌ ماوه‌ی مێژووی 600Ù¾ ز تا 450 Ù¾ ز ژیاون Ùˆ به‌م شێوه‌یه‌ی لای خواره‌وه‌ پۆلین كراون رێبازی ئه‌یۆنی ØŒ رێبازی ڤیتاگۆرÙیه‌ ØŒ رێبازی ئیلیا ØŒ تالیس (624 Ù¾ ز ) ناودارترینی Ùه‌یله‌سوÙه‌كانی سه‌ر به‌رێبازی ئه‌یۆنیه‌و یه‌كێكه‌ له‌و Øه‌وت
Ùه‌یله‌سوÙانه‌ی له‌و سه‌رده‌مه‌دا هه‌ڵكه‌وتن مێژووناسان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ كۆكن كه‌ سه‌رده‌می ئه‌یۆنیه‌كان Ùˆ به‌تایبه‌ت چه‌رخی تالیس به‌سه‌رده‌می له‌دایكبوونی Ùه‌لسه‌Ùه‌ وه‌ك یه‌كه‌م چه‌كه‌ره‌ی زانست ناوزه‌د بكه‌ن Ùˆ به‌یه‌كه‌م پێگه‌ی نه‌شونمای Ùه‌لسه‌Ùه‌ی ده‌زانن .
Ùه‌لسه‌Ùه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا واتا كاركردن له‌سه‌ر چاكسازی سیستم Ùˆ ئه‌خلاق ØŒ وه‌ك هه‌ندێك برÙیارى كورت Ùˆ به‌بێزیان ده‌دا ØŒ Ùه‌یله‌سوÙانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ش هه‌ریه‌ك له‌ ئانكسیانده‌ر (610-547 Ù¾ ز) ئانكسیمانس (588-524 Ù¾ ز) هیراكلێتس (540-475 Ù¾ ز) ڤیتاگۆر (572- 497 Ù¾ ز ) هتد .
گرنگیدان و تایبه‌تمه‌ندی ئه‌م زانایانه‌ به‌ند بوه‌ به‌ره‌گه‌زه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانه‌وه‌ وه‌ك (ئاو ، با، خاك، ئاگر و ئه‌زه‌لیته‌وه‌) هیچ مه‌به‌ستێكی پر٠به‌ئامانجی ئه‌م زانایانه‌مان پێ نه‌گه‌یشتووه‌ به‌ڵكو به‌ته‌نها هه‌ندێك ورده‌كاریان بۆ مه‌به‌ستی زانستی پۆلێن كردوه‌ .
بزوتنه‌وه‌ی سۆÙستاییه‌كان
ئه‌م بزوتنه‌وه‌یه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌لاله‌ت Ùˆ هێمای نادیار دامه‌زرا كه‌ كاری بۆ چه‌واشه‌كردن Ùˆ به‌درۆخستنه‌وه‌ی راستیه‌كان ده‌كردو ناودارترینیان (بروتاگورا)بوو كه‌ ساڵی 450 Ù¾ ز له‌ ئه‌سینا ده‌ركه‌وت Ùˆ كتێبێكی به‌ناوی (راستیه‌كان) نوسی Ùˆ له‌ئاكامدا به‌ ناتاپه‌رست (ملØد) تاوانبار كراو شه‌پۆلێكی گه‌وره‌ی ناره‌زایی به‌رانبه‌ر وه‌ستان Ùˆ درایه‌ دادگاو بریاری له‌خاچدانیشی ده‌رچوو ØŒ به‌لاَم هه‌ڵهات Ùˆ له‌كه‌ناری زه‌ریادا به‌مردوویی (خنكاوی) دۆزرایه‌وه‌ ØŒ له‌وته‌كانی پرۆتاگورا (زانست رێژه‌ییه‌و ره‌هانیه‌ ØŒ هه‌موو كێشه‌یه‌ك دوولایه‌نی هه‌یه‌ كه‌ هه‌میشه‌ دژ به‌یه‌كترن ØŒ شتێ نیه‌ له‌وی تر راستتربێت، به‌لاَم له‌ روانگه‌ی تاكه‌وه‌ ره‌نگه‌ باشتربێت .
هه‌ندێك له‌میژوونوسان وای بۆده‌چن كه‌ سۆÙستاییه‌كان دووچاری شێواندن Ùˆ ناوزرÙاندن هاتوون ØŒ چونكه‌ هه‌رچیه‌كیان له‌باره‌وه‌ بزانین له‌رێگه‌ی ئه‌Ùلاَتۆنه‌وه‌ بووه‌، ئه‌Ùلاَتۆنیش دوژمنی سه‌رسه‌ختی سۆÙستاییه‌كان بوه‌ .
سه‌رده‌می سوكرات Ùˆ ئه‌Ùلاَتۆن Ùˆ ئارÙستۆ
سۆكرات (469-399 Ù¾ ز ) به‌په‌یره‌وێكی نوێی Ùه‌لسه‌ÙÛŒ گه‌شه‌ی به‌Ùه‌لسه‌Ùه‌ی یۆنانی كرد ØŒ هاوكات رێگه‌خۆشكه‌رێك بوو بۆ ئه‌Ùلاَتۆن كه‌ Ùه‌لسه‌Ùه‌ پێشبخات Ùˆ دواجار له‌سه‌رده‌ستی ئارستۆ گه‌یشته‌ ترۆپك، به‌بۆچوونی سۆكرات مرۆڤ عه‌قڵ Ùˆ گیانه‌ كه‌ پێكه‌وه‌ كار ده‌كه‌نه‌ سه‌ر هه‌ست Ùˆ به‌رێوه‌ی ده‌به‌ن ØŒ یاساش هه‌میشه‌ راسته‌ ØŒ چونكه‌ عه‌قڵ سه‌رچاوه‌یه‌تی Ùˆ له‌گه‌ڵ سروشتدا ده‌بێت هاوتابێت ØŒ به‌لاَم هه‌ندێك یاسای خوایی هه‌ن نانوسرێن چونكه‌ له‌ ئه‌زه‌له‌وه‌ له‌مرۆڤدا هه‌ن ØŒ هه‌ر كه‌سێك رێز له‌یاسا بگرێت رێزی له‌ عه‌قڵ Ùˆ سستمی په‌روه‌ردگار گرتوه‌ ØŒ مرۆڤ هه‌میشه‌ چاكه‌خواز بوه‌و شه‌رÙخوازی ره‌تده‌كاته‌وه‌ ØŒ هه‌میشه‌ زانست چاكه‌خوازیه‌و نه‌زانی شه‌رÙخوازیه‌ ØŒ به‌لاَم ئایین شكۆمه‌ندی مرۆڤه‌ به‌رانبه‌ر به‌دادپه‌روه‌ری خوایی Ùˆ نه‌مری سیمایه‌كی به‌ندی مرۆڤه‌ ØŒ ده‌روون له‌جه‌سته‌ جودایه‌و كه‌ مرۆڤ ده‌مرێت جه‌سته‌ بۆگه‌ن ده‌كات ØŒ به‌لاَم ده‌روون به‌ره‌و ئازادبوون ده‌كشێت Ùˆ ده‌چێته‌وه‌ سه‌ر سروشته‌ راسته‌قینه‌كه‌ی خۆی .
سۆكرات به‌م Ùه‌لسه‌Ùه‌یه‌ گه‌وره‌ترین وه‌رچه‌رخانی له‌ژیانی گۆمه‌ڵگه‌دا كرد Ùˆ زه‌مینه‌ی بیركردنه‌وه‌ی له‌لای خه‌ڵكی ئه‌سینادا به‌رÙراوانتر كرده‌وه‌ تا گه‌یشته‌ ئه‌و راده‌یه‌ی پلانیان بۆ دارÙشت Ùˆ تاوانی دژه‌ ئاینیان دایه‌ پاڵ Ùˆ به‌تێكده‌ری عه‌قڵی گه‌نجانیان له‌قه‌ڵه‌مدا . ساڵی (399 Ù¾ ز ) Ùه‌رمانی ژه‌هرخواردكردنی بۆ ده‌رچوو ØŒ هه‌ندێك له‌ لایه‌نگرانی به‌رتیلیان بۆ ئازادكردنی دا ØŒ به‌لاَم مردنه‌كه‌ی به‌لاوه‌ شكۆمه‌ندانه‌تربوو له‌ژیانێك كه‌ له‌رێگای (به‌رتیل)ه‌وه‌ بێت چونكه‌ خۆی یه‌كه‌مین دژایه‌تیكه‌ری به‌رتیل بووه‌ .
سه‌رده‌می هێلنستی :
هێلنستی زاراوه‌یه‌كی مێژووییه‌ بۆ سه‌رده‌می دوای مردنی ئه‌سكه‌نده‌ری ماكدۆنی (323 Ù¾ ز ) Ùˆ ده‌سه‌لاَتداری پاشایه‌تی گریكی دانراوه‌ ØŒ سه‌رده‌می پاشایه‌تی گریكیش تا داگیركردنی رۆمانیه‌كان Ùˆ روخاندنی دوا مه‌مله‌كه‌تی بووه‌ له‌میسردا له‌سه‌رده‌می (كیلۆپاترا 30 Ù¾ ز ) دا ئه‌مه‌ش سه‌رده‌می به‌ر له‌ تێكه‌ڵبوونه‌ به‌ شارستانیه‌تی رۆژهه‌لاَت Ùˆ هیچ یه‌ك له‌Ùه‌یله‌سوÙه‌كانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ به‌ره‌گه‌ز نه‌ ئه‌سینی Ùˆ نه‌ گریكی نه‌بوون وه‌ك زینۆن (336-264 Ù¾ ز) قوبرÙسی بووه‌ ØŒ هه‌رچی ئه‌بیكۆرÙه‌ (351- 270 Ù¾ ز) له‌ ئاسیای بچووكه‌وه‌ هاتووه‌ ØŒ ڤیلۆن (30Ù¾ ز – 50 ز) ئه‌سكه‌نده‌ری به‌ ره‌چه‌ڵه‌ك ئیتالی بووه‌ .
تایبه‌تمه‌ندی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ له‌وه‌دابوو كه‌ (زانست ØŒ ئایین ØŒÙه‌لسه‌Ùه‌) Ù„ÛŽÙƒ جیابوونه‌وه‌و گه‌وره‌ترین رێبازی Ùه‌لسه‌ÙÛŒ سه‌رده‌مه‌كه‌ش رێبازی ئه‌بیكۆرÙÛŒ بووه‌ .
رێبازی ئه‌بیكۆرÙÛŒ
ئه‌بیكۆر دانه‌ری ئه‌م رێبازه‌ بووه‌ ØŒ لایه‌نی ئه‌خلاقی له‌هه‌موو مه‌سه‌له‌ زانستیه‌كانی تر به‌گرنگتر زانیوه‌ ØŒ Ùه‌لسه‌Ùه‌ له‌لای ئه‌بیكۆردا له‌خزمه‌تی به‌خته‌وه‌ری Ùˆ كامه‌رانی Ùˆ خۆشیه‌كانی ژیاندابووه‌ وته‌وه‌ری Ùه‌له‌سه‌Ùه‌كه‌ش له‌سه‌ر رێبازى(له‌زه‌ت) بووه‌ .
رێبازی ره‌واقی
دانه‌ری ئه‌م رێبازه‌ زه‌ینوونی كێتومی بوه‌ كه‌ كورÙÙ‰ بازرگانێكی پله‌دارو ناوداری قوبرÙس بوه‌و نایابترین كتێبی به‌نرخی گران كرÙیوه‌ Ùˆ بۆ زه‌ینوونی بردۆته‌وه‌ ØŒ تا له‌ته‌مه‌نی 22 ساڵیدا هێناویه‌ته‌ ئه‌سیناو له‌نزیكه‌وه‌ Ùه‌یله‌سوÙه‌كانی ئاشناكردوه‌ ØŒ ئه‌م رێبازه‌ له‌سه‌ر ته‌وه‌ری (برایه‌تی) مرۆڤه‌كان كاری كردووه‌و هه‌موو جیهانی به‌موڵكی خوا داناوه‌و سه‌رهه‌ڵدانی Ùه‌له‌سه‌Ùه‌كه‌ش په‌رچه‌كردارێك بوه‌ دژ به‌ژیانی پر٠له‌ خۆشی Ùˆ بێ هوده‌یی پاشایانی سه‌رده‌مه‌كه‌ .
رێبازی ئه‌سكه‌نده‌ری
له‌رێگه‌ی كردنه‌وه‌ی مه‌ڵبه‌ندی تایبه‌ت بۆ هه‌ریه‌ك له‌Ùه‌یله‌سوÙان Ùˆ پیاوه‌ ئاینیه‌كانی Ùه‌له‌و جوله‌كه‌كان كه‌ به‌هۆی دژایه‌تیكردنیانه‌وه‌ له‌هه‌موو جیهانه‌وه‌ روویان له‌و شاره‌ ده‌كرد، لێكۆڵینه‌وه‌و زانسته‌ سروشتی Ùˆ Ùه‌لسه‌Ùیه‌كان له‌شاری ئه‌سیناوه‌ به‌ره‌و ئه‌سكه‌نده‌ریه‌ گواسترایه‌وه‌و بوو به‌شارێكی گرنگ Ùˆ پر٠بایه‌خی شارستانی، تا شاره‌كه‌ پرÙبوو له‌چه‌ندین مه‌ڵبه‌ندی ئاینی ØŒ Ùیكری ØŒ Ùه‌لسه‌ÙÛŒ ØŒ زانستی Ùˆ چه‌ندین ره‌وتی جودا جودای له‌خۆ گرت Ùˆ بوو به‌ پایته‌ختی زانست Ùˆ هاوكات كاریگه‌ری كولتوری نه‌ته‌وه‌كانی رۆژهه‌لاَت Ùˆ شارستانیه‌ته‌ جۆراو جۆره‌كان شاره‌كه‌یان به‌ئاكارێكی تردا بردو گه‌یشته‌ ئه‌و پله‌یه‌ی كه‌ رێژه‌یه‌كی زۆر له‌زانایان Ùˆ بیرمه‌ندان Ùˆ Ùه‌یله‌سوÙان به‌رهه‌م بهێنێت وه‌ك هه‌ریه‌ك له‌ (ئاكلیدیۆس) گه‌وره‌ترین زانای بیركاری له‌مێژوودا .
(ئاراتۆ ستانیس) ئه‌میندارو سه‌رپه‌رشتیاری مه‌زنترین Ùˆ به‌رÙراوانترین كتێبخانه‌ (كتێبخانه‌ی ئه‌سكه‌نده‌ریه‌) له‌مێژوودا ØŒ (ئه‌پۆلونیس Ùˆ ئه‌رخمیدس)ÛŒ هه‌ردوو زانای مادی (Ùیزیكی سه‌ره‌تایی) له‌شاری ئه‌سكه‌نده‌ریه‌دا، هه‌ر له‌و سه‌رده‌مه‌شدا سه‌رله‌نوێوه‌ ئه‌Ùلاَتۆنیه‌ت به‌ناوی (ئه‌Ùلاَتۆنیه‌تی هاوچه‌رخ) ه‌وه‌ سه‌ری هه‌ڵداو ئه‌مجاره‌یان تێكه‌ڵ به‌ره‌گه‌زه‌ Ùه‌لسه‌Ùیه‌كانی رۆژهه‌لاَتی وه‌ك شارستانی Ùارسی بابلی Ùˆ میسری ÙƒÛ†Ù† Ùˆ هینلستی Ùˆ ئاینی جوله‌كه‌و Ùه‌له‌ بوو ئه‌م قوتابخانه‌ نوێیه‌ش له‌لایه‌ن (ئه‌مۆنیۆی ساكاس)ه‌وه‌ دامه‌زرا كه‌ مامۆستای ئه‌Ùڵوتین (204- 270 ز) بووه‌ .
ئه‌Ùلۆتین له‌شاری میسر له‌دایكبووه‌و هاوشانی گۆرÙدینی سێیه‌م پاشای میسر له‌هه‌ڵمه‌تێكدا دژی پارسه‌كان گه‌یشتۆته‌ ولاَتی نێوان دووزێ ØŒ به‌لاَم له‌گه‌ڵ مردنی ئیمپراتۆرو نسكۆی سوپاكه‌ له‌به‌رده‌م پارسه‌كاندا ئه‌Ùلۆتین خۆی گه‌یاندۆته‌ رۆماو تا دوا ساته‌كانی ژیانی هه‌ر له‌وێ گیرساوه‌ته‌وه‌ .
http://www.facebook.com/Ganjinayfalsafa
لهسهر هێڵ نییه
پهڕهكان: 1