سەرەتایەك بۆ پێناسەی چەمكەكان :

پێناسەیەكی كۆنترۆڵی بكەو دوواتر بۆچی پێناسەكانی زۆرو جۆراوجۆرن؟
 
یەكەم : كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی

بۆ كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی پێناسەی جۆراو جۆر كراوەو نەتوانراوە لە پێناسەیەكی گشتگیردا كۆبكرێتەوە چونكە

أ-بە پێی ئاراستە هزریەكانی ئەو زانستانەی ئەم بابەتەیان وەرگرتووە، لەبەر ئەوەی كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی بابەتی بەشێكی زۆری زانستە مرۆیی و كۆمەڵایەتیەكان بووە وەكو دەرونناسی و كۆمەڵناسی و دەرونناسی كۆمەڵایەتی و مرۆڤناسی و ئاین و ...هتد .

ب-لەیەك زانستیشدا بۆ نمونە Ù„Û• كۆمەڵناسیدا  بە Ù¾ÛŽÛŒ جیاوازی گۆشەنیگاو تێڕوانینی زاناكان پێناسەكانیش لەیەكتر جیاواز بوونە ،لە نێوان تێڕوانینی واقعی Ùˆ تێڕوانینی ئایدیالیدا دابەشبووە یان پێناسەكانی كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی بە Ù¾ÛŽÛŒ قۆناغە میچژووییەكان بوچ پێناسەی زانا بەراییەكانی كۆمەڵاناسی Ùˆ زانا نوێیەكانی كۆمەڵناسی Ù¾Û†Ù„ÛŽÙ† كراوە .

ج-جگە لەمانەش بە Ù‡Û†ÛŒ تەواو دیاری نەكردنی سنوورو مەیدانی كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتیەوە بەو پێیەی پرۆسەیەكە رەهەندو ناوەڕۆكی جیاوازو جۆراو Ù„Û• خۆ دەگرێت ئیتر پێناسەكانیشی زۆرو جۆراوجۆرن  .

بۆ نمونە دەكرێ بە پێی قۆناغە مێژووییەكان پێناسەی زانا بەراییەكان واتە كۆتایی سەدەی نۆزدەو سەرەتای سەدەی بیستەم و زانا نوێ و هاوچەرخانەكان وەربگرین یان بە پێی پسپۆڕی و تایبەتمەندی پێناسەی بواری كۆمەڵناسی و مرۆڤناسی وپێناسەی بواری سایكۆلۆژی وەربگرین .

Ù„Û• فەرهەنگی مرۆڤناسیدا پێناسەی كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی وا كراوە (بریتیە Ù„Û• درێژە پێدانی سیستەم Ùˆ ئارامی Ù„Û• كۆمەڵگادا Ù„Û• میانەی ئامرازگەلێكی جۆراوجۆرەوە ÙƒÛ• كۆمەڵایەتیانە بڕیاریان لەسەر دراوە وەكو سزادان Ùˆ تەشقەڵەو سوكایەتی پێكردن Ùˆ رەخنە لێگرتن Ùˆ هاندان Ùˆ پاداشت Ùˆ ستایشكردنەوە هەتا تاك Ùˆ گروپە كۆمەڵایەتیەكان Ù„Û•Ú¯Û•Úµ پێوەرەكانی كۆمەڵگادا هەماهەنگ Ùˆ تەبا بن )  Ù„Û• كۆمەڵناسیشدا چەندین پێناسەی بۆ كراوە  هەندێك Ù„Û•Ùˆ پێناسانە دەخەینەروو( ):

یەكەم پێناسەی زانا بەراییەكان :

Ù„Û• ناوپێناسەی زانایانی كۆمەڵناسیدا پێناسەی واقعی Ùˆ پێناسەی ئایدیاڵیمان هەیە Ù„Û• ناو پێناسە واقعیەكاندا پێناسەكەی زانای ئەمریكی ئەدوارد رۆس (1886-1951)بە نمونە دێنینەوە ÙƒÛ• بە زانایەكی دەروناسی كۆمەڵایەتی Ùˆ كۆمەڵناسیش دادەنرێت Ùˆ خاوەنی (28كتێبە)Ù„Û•Ù… بوارانەدا  Ù„Û• كتێبێكیدا بە ناونیشانی (كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی )Ù„Û• ساڵی 1901 دەڵێت (كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی پرۆسەیەكی بەرزەفتكردنی كۆمەڵایەتی بەمەبەست Ùˆ ئامانجدارە ،هێزێكی خۆ پارێزی توندی هەیە ناكرێ پەراوێز بخرێت Ù„Û• پرۆسەی درووستبوونی ئارامی Ùˆ جێگیری Ù„Û• كۆمەڵگاكاندا) دەبینین Ù„Û•Ù… پێناسەیەدا رۆس كاریگەری ناراستەوخۆی هەر رەگەزێكی كاریگەری كۆمەڵایەتیی بە دوور گرتووە ،هەروەها ئەگەری بوونی هەر رەگەزێكی ئاكاری یان دەرووناسی كاریگەری لەسەر رەفتار بە دور گرتووە ،بەڵام وشەی بەرزەفتكردنی (سیگرە)ÛŒ بە مانای جیاواز بەكارهێناوە كاتێك قسەی لەسەر غەریزەی بە ÙƒÛ†Ù…Û•Úµ بوونی مرۆڤ Ùˆ هاوبەشی ویژدانی ودادپەروەری Ùˆ هەستی ئەندامی كردووە ناوەرۆكێكی سایكۆلۆژی داوەتە ئەم وشەیە ،بەڵام كاتێك قسەی لەسەر سروشتی چاكەخوازی مرۆڤ كردووە Ùˆ ئامرازەكانی بەرزەفتكردنی Ù„Û•ÙˆÛ•ÙˆÛ• وەرگرتووە ناوەرۆكێكی ئاكاریانەی داوەتە وشەی بەرزەفتكردن ÙƒÛ•Ú†ÛŒ كاتێكیش قسەی لەسەر رای گشتی Ùˆ یاساو ئاین Ùˆ پەروەردەكردن Ùˆ داب ونەریت كردووە ناوەرۆكێكی كۆمەڵایەتیانەی داوەتە بەرزەفتكردن .

هەروەها زانای ئەمریكی ولیەم گراهام سمنەر (1840-1910)لە كتێبێكیدا بە ناونیشانی (دابە میللیەكان) دەڵێت داب ونەریتیە میللیەكان دەبنە رێكخەری نەوەكانی ئایندەو پابەندی دەبن بەمەش تا رادەیەكی زۆر كاربۆ كۆنترۆڵكردنی رەفتاری تاكی و كۆمەڵایەتی دەكەن ،سەرەڕای ئەوەی پشت بە هیچ یاساو فەرمانێك نابەستن، فشار دەخەنە سەر تاك تا پەیڕەویان بكات ، دەبینین بەلای ئەم پێناسەوە یاسای فەرمی و دانراو هیچ رۆڵێكی لە كۆنترۆڵكردنی كۆمەڵگادا نیە ، رۆڵی بەها كلتووریەكان و رای گشتی و ئامرازەكانی پێگەیشتنی نوێی پەراوێز خستووە .

هەروەهاچارلس كولی لە كتێبێكیدا بە ناونیشانی (پرۆسەی كۆمەڵایەتی) كە لەساڵی 1918 بڵاوبووەتەوە دەڵێت (كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی لە جەوهەردا كۆنترۆڵكردنێكی خودیە لە لایەن كۆمەڵگاوە ،چونكە خودی كۆمەڵگا خۆی كۆنترۆڵكەرەو هەر خۆشی لە هەمان كاتدا كۆنترۆڵكراوە ،كۆمەڵگا توانایەكی بەردەوامی هەیە بۆ درووستكردنی خودی بەرزەفتكردن )

رەنگە كورترین پێناسە بۆ كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی پێناسەكەی كارڵ مانهایم بێت ،لە پێناسەی كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتیدا دەڵێت (((بریتیە لە نەخشەو پلانێكی ئەقڵانی بۆ هەموو ئەوانەی ئەقڵانی نین ))).

بەڵام Ù„Û• رووی مێژووییەوە یەكێك Ù„Û• پێناسە نوێیەكان پێناسەكەی (هۆڵنج شید)Û• دەڵێت (كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی بریتیە Ù„Û• ÙƒÛ†ÛŒ ئەو كارڕایی Ùˆ بەها سەپێنراوانەی پەیوەندی هەر تاكێكی دیاریكراو Ù„Û• كۆمەڵگادا بە تاكەكانی ترو بە بیروبۆچوون Ùˆ گروپ Ùˆ چینەكانی ترو دوواتر بە تەواوی كۆمەڵگاوە دیاری دەكەن) 


دووەم : پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی :

Ù„Û• راستیدا ئەگەر سەرنج بدەینە ئەو دیاردانەی ئێستا Ù‡Û•Ù† Ùˆ ئەوانەش ÙƒÛ• Ù„Û• رابردوودا هەمیشە هەبوون ،یەكسەر ئەوەمان بۆ روون دەبێتەوە ÙƒÛ• پەروەردە بریتی بووە Ù„Û• Ù‡Û•ÙˆÚµ وتەقەڵایەكی بەردەوام ویستوویەتی شێوەیەك Ù„Û• شێوەكانی جیهانبینی Ùˆ هەستكردن Ùˆ كاركردن بەسەر مناڵدا بسەپێنێت ،ئەگەر ئەم Ù‡Û•ÙˆÚµ وتەقڵایە نەبووایە مناڵەكە خۆبە خۆ ئەمەی لا درووست نابوو،هەر Ù„Û• چركە ساتەكانی ژیانی بەراییەوە ئێمە مناڵەكە ناچار دەكەین Ù„Û• كاتێكی دیاریكراودا بخوات Ùˆ بخواتەوەو بخەوێت ،هەروەها ئیجباری دەكەین پاك وخاوێن Ùˆ ئارام Ùˆ Ú¯ÙˆÛŽ رایەڵ بێت ،دوواتر فشاری دەخەینە سەر بۆ ئەوەی فێر بێت چاودێری مافی كەسانی ترو رێز Ù„Û• داب ونەریتەكان بگرێت ،پێویستیەكانی كاركردن فێر بێت ØŒ....هتد ئەگەر بە Ù¾ÛŽÛŒ رۆژگارو Ù„Û•Ú¯Û•Úµ گەورەبوونی مناڵەكەدا هەست كردنی بەم كۆت Ùˆ بەندانە لا نەمێنێت ،هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ئەم كۆت وبەندانە وردە وردە گەیشتوونەتە ئاستی جۆرێك Ù„Û• داب ورەوشت Ùˆ بیروباوەڕی ناوەكی ئیتر پێویست بە كۆت وبەند نەكات , بەڵام Ù„Û•Ú¯Û•Úµ ئەوەشدا كۆت وبەندەكە هەڵناوەشێتەوە Ùˆ داب ونەریتەكان جێی ناگرنەوە، چونكە هەمیشە ئەو ÙˆÛ•Ùƒ سەرچاوەی داب Ùˆ نەریتەكان دەمێنێتەوەو Ù„Û•Ùˆ وەردەگیرێن .ئەوە راستە بە Ù¾ÛŽÛŒ بۆچوونەكەی (هێربەرت سپنسەر) پەروەردەی ئەقڵانی دەبێ ئەم جۆرە میتۆدە رەتكاتەوە، وازبێنێت با مناڵ بەوپەڕی ئازادیەوە هەڵسوكەوت بكات ØŒ بەڵام ئەم تیۆرە پەروەردەییە Ù„Û• لایەن هیچ Ú¯Û•Ù„ÛŽÙƒÛŒ ناسراوەوە نەخراوەتە بواری جێ بەجێ كردن Ùˆ پیادە نەكراوە بۆیە دەبی تەنیا وەكو گوزارشتكردنێك Ù„Û• رای كەسی قبوڵ بكرێ Ù†Û•Ùƒ وەكو راستیەك بكرێ Ù„Û• بەرامبەر شێوازی پەروەردەیی پێشوودا بەكاری بێنین ،ئەوەی وا دەكات ئەم دیاردەیە سوودێكی تایبەتی هەبێ ئەوەیە ئامانجی پەروەردە بریتیە Ù„Û• بە كۆمەڵایەتی كردنی Ù†Û•ÙˆÛ•ÛŒ مرۆیی ØŒ لەبەرئەوە  پرۆسەی پەروەردەكردن شێوەیەكی بچوككراوەی مۆدێلی مێژوویی ئەو رێگەیەمان دەداتێ ÙƒÛ• ئەم بوونەوەرە كۆمەڵایەتیەی لەسەر درووست بووە ØŒ ئەم فشارە بەردەوامەی رووبەرووی مناڵەكە دەبێتەوە ،بریتیە Ù„Û•Ùˆ فشارە توندەی Ù„Û• لایەن ژینگە كۆمەڵایەتیەكەیەوە دەكرێتە سەری تا بە هەمان ÙˆÛŽÙ†Û•Ùˆ مۆدێلی تایبەتی ژینگەكە خۆی دەری بكات ،لەم پێناوەشدا دایكان وباوكان Ùˆ مامۆستایانیش تەنیا كەرەستە وئامرازێكن بۆ هێنانەدی ئەم ئامانجە.

وشەی پێگەیاندن بۆ یەكەم جار لە ئەدەبی ئینگلیزیدا لە ساڵی 1828 بەكار هات مەست لەم وشەیەش ئامادە كردنی تاك بوو تا لەگەڵ كۆمەڵگاكەیدا كار لێك بكات و توانای ژیان و لێڕاهاتنی هەبێت بۆیە پێگەیاندن بریتیە لە تەڵقینكردنی تاك بە بەهاو پێوەرو چەمكەكانی كۆمەڵگاكەی بە شێوەیەك رابهێنرێت لە ئایندەدا كۆمەڵێك رۆڵ بگێڕێت شێوازی رەفتاری رۆژانەی دیاری بكات .

لەبەرئەوەی ئامرازی دیاریكردنی رەفتاری رۆژانەی تاكە بۆیە بە چەمكێك لە چەمكەكانی زانستی دەرووناسی كۆمەڵایەتی لەقەڵەم دەدرێت ،واتە پرۆسەیەكی كۆمەڵایەتی دەروونیە لە رێگەیەوە پێكهاتە دەروونیەكانی تاك دادەمەزرێت و پەرەدەسێنێت ،ئەمیش بە فێركردن لە میانەی خێزان و كەناڵەكانی تری پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی و كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتیەوە تا ئەم تاكە لەگەڵ كەلتوورو شارستانیەتەكەیدا هەڵ بكات و توانای ژیانی هەبێت لەگەڵ كۆمەڵگاكەیدا ،یاساكانی و رێ ورەسمەكانی كۆمەڵگاكەی جێ بەجێ بكات و لەگەڵ تاكەكانیدا كارلێك بكات ،ئەم پرۆسەیەش تەواوی تەمەنی هەر تاكێك دەگرێتەوە ،واتە هەر لە دایك بوونەوە دەست پێ دەكات هەتا مردن بەردەوامی هەیە( ) .
بەڵام بەكارهێنانی نوێی پێگەیاندن پشت بە تیۆرەكانی چوار زانای بەناوبان دەبەستێت ئەوانیش یەكەم فرۆیدە (1856-1939)ÙƒÛ• Ù¾ÛŽÛŒ وایە تاك رێ ورەسم Ùˆ رێنماییەكانی كۆمەڵگاكەی Ù„Û• میانەی خودیە ئاكاریەكەیەوە یان منی باڵاوە (Super ego) وەردەگرێت . دووەم هیربەرت مید (1863-1931)جەخت دەكاتە گرفتی سەرەكی ئەوەی پەیوەندی بە ئەركی خودەوە هەیە Ù„Û• پرۆسەی پێگەیاندندا .سێیەم چارڵس كولیە (1864-1929) Ù„Û•Ùˆ باوەڕەدابووە ÙƒÛ• پەیوەندیەكانی گروپە سەرەتاییەكان بنچینەو بناغەن Ù„Û• درووست بوون Ùˆ گەشەكردنی ئاكارە سەرەكیەكاندا لای تاك وەكو دادپەروەری Ùˆ خۆشەویستی Ùˆ ئەمانە .چوارەم زانایەكە بە ناوی (بیجت)  دەڵێت هەمیشە پرۆسە هێماییەكانی بیركردنەوەی لۆژیكی بە شێوەیەكی رێكوپێك Ùˆ لەسەرخۆ Ù„Û• كارلێكی كۆمەڵایەتیەوە وەردەگیرێن Ùˆ درووست دەبن .

بەڵام گرفتەكانی تیۆری پێگەیاندن لەبارەی ئەم بابەتانەوەن :

1-كەسەكان و ئەو ئامێرو كەرەستانەی بۆ پێگەیاندن بەكاردێن .
2-توانای تاكەكان لە وەرگرتنی شارەزایی و زانیاری و فەرمانەكاندا كە پرۆسەی پێگەیاندن دەیانخوازێت .
3-جیاوازیە تاكیەكان لە وەرگرتنی ئەوەی پەیوەستە بە پرۆسەی پێگەیاندنەوە ئەمیش وەكو جیاوازیەكانی تەمەن و رەگەزو زیرەكی و تەندروستی ئەقڵی و ئەندام بوون لە گروپە كۆمەڵایەتیەكاندا .
4-پێگەیاندن و كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی .

 
تیۆرە كۆنەكانی كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی
لە تیۆرە كۆنەكاندا سێ جۆری تیۆرمان هەیە لە ناو هەر جۆرێكیشدا ئەگەرچی بنچینەی بیرۆكەكەیان یەكە بەڵام ئاراستەی بیركردنەوەی جیاواز هەیە لەسەر وردەكاریەكانی تیۆرەكە بە گشتی ئەو سێ تیۆرە بریتین لە تیۆری سروشتی مەدەنیانەی مرۆڤ و تیۆری پەیمانی كۆمەڵایەتی و تیۆری جوگرافی كە هەر یەكێگكیان چەندین بیرمەندو فەیلەسوف وزانای بە ناوبانگ لە خۆ دەگرن لە چوار چێوەی گشتیاندا كە لەسەر پرسە سەرەكیەكەی تیۆرەكە كۆكن و لە لقەكانیدا جیاوازن و بۆچوونەكانیان لەسەر وردەكاریەكانی كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی و رێكخستنی كۆمەڵگا لەیەك ناچێت لێرەدا بە كورتی ئاماژە بە هەندێكیان دەكەین :-

یەكەم :تیۆری سروشتی مەدەنیانەی مرۆڤ
هەر لە كۆنەوە فەیلەسوفانی یۆنان قسەیان لەسەر سروشتی مرۆیی و پاڵنەری كۆبوونەوەو درووست بوونی كۆمەڵگا كردووە ،بە لای ئەفلاتونەوە كۆمەڵەبوونی مرۆڤەكان دیاردەیەكی سروشتیە لە ژیانی خەڵكدا ،بەرئەنجامی هەستكردنە بە پێویستیەكان و نەتوانی دابینكردنیانە بە تەنیایی ،بۆیە كۆمەڵگا لەسەر هاوكاری یەكتری و یارمەتیدان و دابینكردنی پێویستیەكان دامەزراوە ،نەك ترساندن و شەڕو تۆقاندن ،بۆ بەرێوە بردن وكۆنترۆڵكردنی تاكەكان ئەفلاتوون بە حكومەتی سپارتەكان كاریگەر بوو ،بەلایەوە شیاوترین رێكخستنی هەبووە و نمونەی حكومەتی ئەریستۆكراسی بوو ، لە كۆماردا باس لە چەمكی كۆمەڵگایەك دەكات لەسەر شێوازی دەوڵەتە شاری سپارتە رێكخراوەو كۆنترۆڵكراوە چونكە ژیانی سپارتەكان سەربازی رێكخرابوو كوڕان وكچان بێ جیاوازی هەر لە منداڵیەوە دەخرانە بەر پەروەردە وفێركردنی سەربازی ،بۆیە لای ئەفلاتوونیش بناغە و بنچینەی دەسەڵات پەروەردە كردن و راهێنان بوو.

زۆر جار لە راڤە وشرۆڤە كردن وپێشنیارەكانیدا بۆ پەروەردەكردنیش جیاوازی وتایبەتمەندی وخەسڵەتە تاكیەكانی لەبەر چاو نەگرتووەو بە بوونەوەرێكی ملكەچی یاسا وبڕیارەكانی كۆمەڵگاو دەسەڵاتدارانی داناوە وباسی لە جۆرە ژیانێكی كۆمەڵەیی كردووە كە ئەگەری جێ بەجێ كردن وپیادەكردنی لە كۆمەڵگادا ئاسان نەبووە ..
سروشتی مەدەنیانەی مرۆڤ  لای ئەرستۆ زۆر روونتر Ùˆ راشكاوانەتر رەنگی داوەتەوەو ئەم بە روونی دەڵێت مرۆڤ بە سروشت ئاژەڵێكی مەدە نیە سروشتی وا درووست بووە دەبێ Ù„Û• كۆمەڵگادا بژێت ،مرۆڤ بوونی مرۆڤ Ù„Û• كۆمەڵگادایە ،ئەم ÙƒÛ†Ù…Û•Úµ بوونەش پێویستی بە رێكخستن Ùˆ بەرێوە بردنە ،لەم پێویستیەوە دەوڵەت درووست بووە،دەوڵەتیش Ù„Û• جیاوازی پێكدێت Ùˆ جیاوازیەكانیش Ù„Û• سەربنەمای (رەهەندی ئابووری (دەوڵەمەند،مام ناوەند ،هەژار) Ùˆ رەهەندی پیشە  ورەهەندی هێز (Ú¯Û•Ù„ ،پیاو ماقوڵان=وجها‌و ،كۆیلە)ØŒ ئەمە روشتی كۆمەڵگای تەندروستە .

Ù„Û• قۆناغەكانی دوواتردا ئەمە بە شێوەیەكی تر Ù„Û• رۆژهەڵات Ùˆ لای زاناو نوسەرانی ئیسلامی رەنگی داوەتەوە ،ئەگەرچی بیرۆكەكەیان Ù„Û• فەیلەسوفانی یۆنانیەوە وەرگرتووە دەبینین فارابی Ù„Û• كتێبەكەیدا (اهل المدینە الفاچلە)قسە لەسەر هەقیقەتی كۆبوونەوەی مرۆڤەكان دەكات Ùˆ وەكو ئەرستۆ  دەڵێت مرۆڤ بە سروشت ئاژەڵێكی مەدەنیە ،واتە پێویستی بە زۆر شتە Ùˆ بەتەنیا ناتوانێت دابینیان بكات بۆیە دەبێ بە گروپ بژین ،هەروەها فارابی وەكو ئەفلاتون دەسەڵات Ù„Û• كەسایەتی سەركردەدا بەرجەستە دەكات بەڵام Ù„Û• جیاتی سەر بە دڵی دادەنێت ،ئیبن خەلدونیش دەڵێت مرۆڤ بەسروشت وەحشیە بەڵام بە پێگەیاندن دەبێتە مەدەنی ،هەرچەندێك خۆی باش پیشان بدات Ù„Û• ناخیدا دڕندەیە ،پێویستیەكانی وای كردووە لەناو كۆمەڵگادا بژیت هەتا مسۆگەر Ùˆ دابینیان بكات ØŒ مرۆڤ Ù„Û• لایەك ململانێ Ù„Û•Ú¯Û•Úµ گروپە مرۆییەكان تر دەكات Ùˆ لەلایەكی تریش ململانێ Ù„Û•Ú¯Û•Úµ سروشت بۆیە پێویستی بە دەسەڵاتێك بووە تا كۆنترۆڵی بكات Ùˆ رێكیان بخات ØŒ ململانێ Ùˆ ناكۆكی رەگەزێكی رەسەن Ùˆ بنچینەییە لەسروشتی مرۆڤدا بۆیە دەبێ كۆنترۆڵ بكرێت .


2-تیۆری پەیمانی كۆمەڵایەتی ،
ئەم تیۆرە Ù„Û• Ù¾ÛŽØ´Û•Ù†Ú¯ÛŒ ئەو تیۆرانەیە Ù„Û• سەدەی شازدەهەمدا بەدەركەوتن ،ئەركی تاوتوێكردنی پەیدابون Ùˆ درووستبوونی دەوڵەتی گرتە ئەستۆ ØŒ توێژینەوەكانیان بە قسەكردن لەسەر بنەچەی مرۆیی Ùˆ سروشتی كۆمەڵگای مرۆیی دەست پێكرد ،لە فەیلەسوفە دیارو بەناوبانگەكانی تیۆری پەیمانی كۆمەڵایەتی تۆماس هۆبز 1588-1679) Ùˆ جۆن Ù„Û†Ùƒ (1622-1704) Ùˆ جان جاك رۆسۆ (1712-1778) . Ù„Û• رووی سروشتی مرۆییەوە هەر هەموویان پێیان وایە مرۆڤ ئاژەڵێكی بە سروشت كۆمەڵایەتیە ،لەسەرتادا دابڕاوو گۆشەگیر ژیاوە ،ناچار بووە ێویستیەكانی خۆبەخۆ دابین بكات بێ رەچاو كردنی كۆمەڵگا ،ئەم Ù‡Û•ÙˆÚµ Ùˆ تەقەڵایەی بوەتە Ù‡Û†ÛŒ ئەوەی Ù„Û•Ú¯Û•Úµ ئەوانی تردا بەریەك بكەوێت Ùˆ Ø´Û•Ú•Ùˆ ململانێ Ù„Û• نێوانیاندا درووست بێت ،ئەمەش وای كردووە تەمەنی مرۆڤەكان كورت بێت Ùˆ ئاژاوە بشێوی بەرپا بووە ،لەم رەوشەشدا بەهێز بێ هێزی چەساندووتەوەو دەستی بەسەر موڵك Ùˆ ماڵیدا گرتووە ،تا بەهێزێكی تر پەیدا بووەو ئەویش پەلاماری ئەمی داوەو داگیری كردووە ،ئەمەش بووەتە Ù‡Û†ÛŒ سەر هەڵدانی یاسای دارستان ماف بۆ بەدەسەڵاتە ئەوەی بێ دەسەڵات بێت مافی نیە ،ماوەیەكی زۆر درێژەی كێشاوە تا مرۆڤەكان رووبەرووی بوونەتەوەو دژی راوەستاون ئەویش بە رێكەوتن لەسەر پەیمانێكی كۆمەڵایەتی ،رێكەوتوون لەسەر ئەوەی یاسای دارستان كۆتایی بێت Ùˆ گروپێك دەسەڵات بگرنە دەست Ùˆ پارێزگاری Ù„Û• مافی هەمووان بكەن Ùˆ Ù‡Û•ÙˆÚµÛŒ پیادەكرنی یەكسانی Ùˆ دادەپەروەری كۆمەڵایەتی بدەن  بەم گروپە وتراوە دەوڵەت .بەڵام لەرووی دەسەڵات Ùˆ پاڵنەرەكانی رێكەوتن Ùˆ لایەنەكان Ùˆ سروشتی پەیمانەكەوە Ù„Û• نێوان تیۆرڤانانی پەیمانی كۆمەڵایەتیدا جیاوازی هەیە ØŒ بۆ نمونە ئەگەر بەراوردێك بكەین دەبینین بەم Ø´ÛŽÙˆÛ•ÛŒ خوارەوە بووە:-


رووی بەراورد كردن                   لای هۆبز                                 لای جۆن Ù„Û†Ùƒ                                                                              لای رۆسۆ

پاڵنەری پەیمانەكە    پشتگیری كردنی دەسەڵاتی رەها    پشتگیری كردنی خەباتی پەرڵەمانی رەهاو شەرعیەت پێدانی Ø´Û†Ú•Ø´     بەرز راگرتنی ئیرادەی گشتی Ú¯Û•Ù„

دۆخی سروشتی    Ø´Û•Ú•Ùˆ جەنگی هەمیشەیی                  Ø¦Ø§ÚµÙˆÚ¯Û†Ú•ÙƒØ±Ø¯Ù†ÛŒ قازانج Ùˆ هەبوونی خاوەنداریەتی Ùˆ ئازادی                      ئاسوودەیی Ùˆ دادپەروەری Ùˆ چاكەكاری

دەسەڵات                               رەها                                          Ø³Ù†ÙˆÙˆØ±Ø¯Ø§Ø±                                                                                       رەها

لایەنەكانی پەیمانەكە               تاكەكان                               تاكەكان Ùˆ دەسەڵات                                                                   تاكەكان Ùˆ گشت

سروشتی پەیمانەكە       لای هۆبز دەست هەڵگرتنی یەكجارەكی Ùˆ گشتی Ù„Û• مافەكان Ùˆ Ù„Û• دەستدانی ئازادیەكان        
                                     Ù„ای جۆن Ù„Û†Ùƒ  دەست هەڵگرتن Ù„Û• بەشێك Ùˆ هەبوونی توانای وەرگرتنەوەی بێ ئەوەی تاكەكان هیچ Ù„Û• دەست بدەن   
                                 لای رۆسۆدەست هەڵگرتنی یەكجارەكی Ùˆ گشتی بەڵام بێ ئەوەی تاكەكان ماف Ùˆ ئازادیەكانیان Ù„Û• دەست بدەن

پابەندبوونەكان         لای هۆبز  ملكەچی تاكەكان بۆ دەسەڵات                    
                         Ù„ای جۆن Ù„Û†Ùƒ   Ø¯Û•Ø³Û•ÚµØ§Øª دەبێ بە Ù¾ÛŽÛŒ پەیمانەكە كار بكات پاریزگاری Ù„Û• ماف Ùˆ ئازادی Ùˆ خاوەنداریەكان بكات            
                         Ù„ای رۆسۆ ملكەچی تاكەكان بۆ ئیرادەی گشتی چونكە ئیرادەی Ú¯Û•Ù„Û•

ئەنجامی پەیمانەكە       چەوساندنەوەی رەهای كەسی مەلیك           دان پیانان بە شەرعیەتی Ø´Û†Ú•Ø´                               چەوساندنەوەی گشت (ئیرادەی گشتی)



ئاماده‌كردنی سورێن ئه‌كره‌م     ØªØ§ÛŒØ¨Ù‡â€ŒØª به‌ كوردژین