.
1- بەڕێوەبەری یانە Hemn Zanko لە کوردستان بە ئمێڵی ( hemn_kurdzhin@yahoo.com ) .. ژمارەی مۆبایل ( 07736993749 )
2- بهڕێوهبهری گشتی ( ReKaN ) له ئهوروپا به ئیمێڵی ( Rekan_uk@hotmail.com ) ، ژماره تهلهفوونی( 00447724242223) .
پهڕهكان: 1
تیۆری جوگراÙÛŒ
: بەناوبانگترین تیۆرڤانی ئەو ئاڕاستەیە " مۆنسكیۆ" یە ÙƒÛ• یەكێكە Ù„Û• Ù†Û•ÙˆÛ•ÛŒ خانەوادەكانی Ùەرەنسا Ùˆ بە یەكەم بیرمەندی سیاسی سەدەی 18 دادەنرێ‌ ØŒ ÙˆÛ• یەكێكە Ù„Û• دامەزرێنەرانی ئاراستەی سیاسەتی ئەقلانی ØŒ ÙˆÛ• یەكەم بەرهەمی بە ناونیشانی " نامیلكە Ùارسیەكان " Ù„Û• ساڵی 1721 بڵاوكردۆتەوە Ùˆ رەخنەی Ù„Û• ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÛŒ ئەوروپی گرتووە ØŒ Ù„Û• ساڵی 1748 دا كتێبە بەناوبانگەكەی "رۆØÛŒ یاساكان " ÛŒ نووسیوە ØŒ Ù„Û• بارەی كۆنترۆڵی كۆمەڵایەیتەوە Ù„Û•Ùˆ باوەڕەدایە ÙƒÛ• سیستەمەكانی ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• لەناویشیاندا رێكخستن Ùˆ كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی دەكەوێتە ژێر كاریگەری ژینگەی سروشتی Ùˆ ئەو ناوەندەی ÙƒÛ• مرۆڤەكانی تێدا دەژین . ÙˆÛ• مەبەستی Ù„Û• سیستەمەكانیش یاسادانان Ùˆ رێكخستنی سیاسی Ùˆ كۆمەڵایەیتە ØŒ ÙˆÛ• بیرۆكەی یاساكە یەكێكە Ù„Û• میكانزمەكانی كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی Ù„Û• رەوشی ژیانی كۆمەڵایەتیەوە دروست دەبێ ØŒ یان Ù„Û• Ù¾ÛŽÙƒÛ•ÙˆÛ• ژیانی مرۆڤەكانەوە ØŒ ÙˆÛ• ئەو هۆكارانەی كاریگەریان دەبیً بەسەر یاسا Ùˆ كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی بریتین Ù„Û• سروشتی دەوروبەر Ùˆ داب Ùˆ نەریت Ùˆ بونیاد Ùˆ پێكهاتەی كۆمەڵایەتی . بۆیە بەلای ئەمەوە بۆ تێگەیشتن Ù„Û• یاساكانی هەر كۆمەڵگەیەك Ùˆ چۆنیەتی رێكخستنی ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• Ùˆ كۆنترۆلكردنەكەی دەبێت توێژینەوە لەسەر پەیوەندیەكانی ئەو بوارانە بە ژینگەی سرووشتیەوە بكەین ØŒ هەروەها بونیادی كۆمەڵایەتی Ùˆ پەیوەندیە ئابووریەكان Ùˆ Ú†Ú•ÛŒ دانیشتوان Ùˆ بیرو باوەڕە ئایینی Ùˆ ئاكاریەكانەوە ÙƒÛ• خۆیان بەرئەنجامی ئەو پەیوەندیە دیالەكتیكەی رەوشە كۆمەڵایەتیەكە Ùˆ ئەو ژینگەن . هەموو ئەو لایەنانە Ù¾ÛŽÙƒÛ•ÙˆÛ• یەكێتیەك دروست دەكەن Ù¾ÛŽÛŒ دەڵێن " رۆØÛŒ یاساكان " وەهەر یەكێك Ù„Û•Ùˆ پێكهاتانە بە ئەندازەی زۆربوون Ùˆ زاڵبوونی Ù„Û• بونیادەكەدا بەهەمان رێژە دەبێتە Ù‡Û†ÛŒ كەمبوونەوەی پێكهاتەكانی تر ØŒ ئەمەش بە Ù¾ÛŽÛŒ جیاوازی كۆمەڵگەكان Ù„Û• قۆناغێكدا یان Ù„Û• یەك كۆمەڵگەشدا بە Ù¾ÛŽÛŒ قۆناغە جیاوازەكان دەگۆڕێت Ùˆ جیاوازی Ù„Û• كاریگەری هەر پێكهاتەیەك Ù„Û•Ùˆ پێكهاتانە هەبووە ØŒ بۆ نمونە دەبینین Ù„Û• ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• سەرەتاییەكاندا لەژێر كاریگەری هۆكارە سروشتیەكاندا ÙƒÛ• هێشتا كۆنترۆڵی ژینگەیان نەكردووە ØŒ جۆرێك Ù„Û• رێكخستن Ùˆ كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتیان هەیە ØŒ یان بۆ نمونە Ù„Û• وڵاتی " چین " تا ئێستاش كاریگەری داب Ùˆ نەریتە بۆماوەییەكان Ù„Û• باو Ùˆ باپیرانەوە رۆڵی هەیە ØŒ یان Ù„Û• " یابان " دا یاساكان زاڵن . بە گشتی بۆچوونەكانی " مۆنسكیۆ " كاریگەریان خستۆتەسەر زانا Ùˆ بیرمەندانی دوای خۆی ØŒ ئەگەرچی ئەم یەكەم كەس نەبووە ÙƒÛ• بیری Ù„Û• رێكخستنی كۆمەڵایەتی كردبێتەوە لەژێر كاریگەری هۆكارە سروشتیەكاندا .Ù‡Û†: رەنگدانەوەی بیری ئەم بە تایبەتی لەلای مرۆڤناسەكان بەروونی دیاربووە ØŒ Ùˆ: چونكە ئەوان سەرقاڵی توێژینەوە بوون لەسەر ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• سەرەتاییەكان ÙƒÛ• نزیك بوون Ù„Û• هەڵوەشانەوە Ù„Û• ئەنجامی تێكەڵبوونیان بە ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• پێشكەوتووەكان ØŒ لەوانەش بۆ نمونە مرۆڤناسی ئەمریكی " هێنری لویس مۆرگان " ÙƒÛ• توێژینەوەی لەسەر 200 ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÛŒ جیاواز كردووە ØŒ Ù¾ÛŽÛŒ وابووە ÙƒÛ• سەرەتای رێكخستنی كۆمەڵایەتی دەگەڕێتەوە بۆ دایك Ùˆ مرۆڤایەتی بە قۆناغێكی كۆمۆنەیی ( مشاعی ) هاوسەرگیری تێپەڕیوە ،وە كتێبێكی بەناونیشانی "ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÙˆÛŒ دێرین" یەكیش بەناوی"خزمایەتی Ùˆ هاوسەرگیری" نوووسیوە . بەڵام لەلایەن زانایەكی ترەوە بە ناوی "هێنری مین" ÙƒÛ• خاوەن كتێبی"یاسای دێرین" Û• دژی بۆچوونەكانی "مۆرگان"Û•Ùˆ Ù¾ÛŽÛŒ وایە رێكخستنی كۆمەڵایەتی Ùˆ كۆنترۆلی كۆمەڵایەتی Ùˆ كۆنترۆلكردنی ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• لەبەهێزی پیاوو باوكسالاریەوە سەرچاوەی گرتووە .
سێیەم : تیۆرە نوێیەكانی كۆنتڕۆڵی كۆمەڵایەتی :
لەگەڵا گەشەكردنی زانست Ùˆ بڵاوبوونەوەی نووسینی زیاتر لەسەر ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• بە گشتی Ùˆ بابەتەكانی پەیوەست بە رێكخستنی كۆمەڵایەتی Ùˆ كۆنترۆلی كۆمەڵایەتی Ù„Û• نیوەی دووەمی سەدەی (19)Û•Ùˆ سەرەتای سەدەی (20)Û•ÙˆÛ• تیۆری تر Ù„Û•Ù… بارەوە هاتنە ئاراوە ØŒ ئەگەرچی ئەو تیۆرانەش سەرەتا بەهەمان Ø´ÛŽÙˆÛ•ÛŒ تیۆرە كۆنەكان جەختیان دەكردە سەر خەسلەتە گشتیەكانی مرۆڤ Ùˆ پەیوەندی سروشتی مرۆڤەوە بە دوای جۆرێك Ù„Û• رێكخستنی گشتیدا دەگەڕان ØŒ بەڵام دواتر ئەم تیۆرانە Ù„Û• رووی ناوەڕۆك Ùˆ چۆنیەتی شیكردنەوەیانەوە Ù„Û• تیۆرە كۆنەكان جیاوازبوون بەوەی جەختیان كردە سەر رێكخستنی Ùەرمی Ùˆ پەیوەندی وەزیÙÛŒ نێوان سیستەمە كۆمەڵایەتیەكان .
لێرەشدا ئاماژە بە سێ جۆری تیۆرە نوێیەكان دەكەین :
یەك : تیۆری سیستەمی سروشتی :
Ù„Û• سەدەی 18 Û•ÙˆÛ• تا ناوەڕاستەی سەدەی 19 باوی چەندین تیۆر بوو ÙƒÛ• بانگەشەیان بۆ یاسای سروشتی دەكرد Ùˆ پوختەی ئەم تیۆرانەش مانای ئەوە بوو ÙƒÛ• " Ú†Û†Ù† مرۆڤ هەر بە Ùیترەت لەگەڵا دروستبوون Ùˆ لەدایكبوونیدا ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÛŽÙƒ غەریزەی هەیە بەهەمان Ø´ÛŽÙˆÛ•Ø´ مەیلی ژیانی ناو ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÛŒ هەیە Ùˆ بێگومان ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•Ø´ یان بەكۆمەڵبوونی مرۆڤەكان جۆرێك Ù„Û• سیستەم Ùˆ رێكخستنی دەوێ‌ Ùˆ دەبێت تاكەكان پابەندی ئەو سیستەمە بن ØŒ كەواتە سیستەمەكانیش سروشتین " ØŒ یەكێك Ù„Û• بەناوبانگترین تیۆرەكانی ئەم بوارە تیۆرەكەی "ئەدوارد رۆس " Û• (ÙƒÛ• لەسەرەتای بابەتەكانمادا ئاماژەمان Ù¾ÛŽ كردووە ÙƒÛ• Ù¾ÛŽÛŒ وایە سیستەمە كۆمەڵایەتیەكان لەسەر چوار غەریزەی سروشتی دروستبوون Ùˆ غەریزەكانی "ئەدوارد رۆس " یش بریتین لەمانەی خوارەوە :
a) سۆزداری یان هاوبەشی : كە وا لە تاكەكان دەكات سۆز و خۆشەویستی هەبێ بەرامبەر ئەوانی تر و هاوكاریان دەكات و سنووری رێ و رەسم و ئاكارە باوەكانی كۆمەڵگە نابەزێنێ .
b) پێكەوەیی یان بەكۆمەڵبوون : ئەویش بەو مانایە دێت كە ناتوانێ بە تەنیا بژیت دەبێت هەر لە كۆمەڵگەدا بێت ، لێرەوەش پێویستە پابەندی یاساكانی بێت .
c) هەستكردن بە دادپەروەری : ÙƒÛ• دەبێتە Ù‡Û†ÛŒ Ù¾ÛŽØ´ÛŽÙ„ نەكردنی ماÙÛŒ ئەوانی تر Ùˆ پاراستنی ئارامی ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• .
d) هەستكردنی ئەندامی : مانای هەستكردنە بە ئازارەكانی كۆمەڵگە وەك هەر ئەندامێكی جەستەی خۆی .
بەبۆچوونی "ئەدوارد رۆس " Ù„Û• پەیژەی رێزبەندی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەكاندا هەرچەندێك لەسەرەتایەوە بۆ بەشاربوون Ùˆ ئاڵۆزی ژیانی شار Ùˆ Ùرەجۆری گروپەكانی ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• بڕۆین سیستەمی سروشتی لاواز دەبێ، بۆیە دەبێ جۆرێكی تری كۆنتڕۆڵكردن Ùˆ رێكخستنی ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• شوێنی بگرێتەوە .
دوو : تیۆری كۆنترۆڵی خودی
Ù„Û• تیۆرڤانەكانی ئەم ئاڕاستەیە كۆمەڵناسی ئەمریكی "چالس ÙƒÛ†Ù„ÛŒ " ÙƒÛ• Ù„Û• 1864-1929 ز ژیاوە ØŒ ئەو رەتی كردووەتەوە ÙƒÛ• چالاكی Ùˆ رەÙتارو كۆنترۆڵا كردنی تاكەكان ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• لەژێر Ùشار Ùˆ كاریگەری غەریزەكاندا بێت ØŒ بەڵكو Ù¾ÛŽÛŒ وایە بەرزەÙتكردن Ùˆ كۆنترۆڵكردتی رەÙتاری تاك Ù„Û• رێگەی پێگەیاندنی ویژدانەوە دەبێت ØŒ ئەویش Ù„Û• میانەی بەشداری كردنیەوە Ù„Û• میانی ژیانی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەكەیدا ØŒ بۆیە كۆنترۆڵكردن Ù„Û• خودی ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÙƒÛ• خۆیدایە ØŒ Ù„Û•ÙˆÛŽÙˆÛ• دەگوازرێتەوە بۆ تاكەكان Ù†Û•ÙˆÛ•Ùƒ بنچینەكانی لەگەڵا لەدایكبوونی تاكدا هاتبێت ØŒ Ù„Û•Ù… پرۆسەیەشدا رۆڵی گروپە سەرەتاییەكان زۆر گرنگە چونكە تاك لەناو ئەمانەدا Ùێری دسپلین Ùˆ زەبت Ùˆ رەبت Ùˆ یاسا Ùˆ رێساكانی ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÙƒÛ•ÛŒ دەبێت ØŒ ئەوەی جێگەی سەرنجە Ù„Û•Ù… پرۆسەیەدا گروپە بەراییەكان Ù„Û• رێگەی هێز Ùˆ توندوتیژیەوە تاك ناخەنە ژێر باری ئەم كۆنترۆڵكردنەوە بەڵكو بە Øەز Ùˆ ئارەزوو Ùˆ رینمایی كردن Ùˆ بۆ شانازی كردن Ùˆ پەیداكردنی ناوبانگ ئامۆژگاریەكانی گروپ پەیڕەو دەكرێت لەناو ئەم گروپانەدا .
"ÙƒÛ†Ù„ÛŒ" Ù„Û• كتێبێكیدا بەناونیشانی " سروشتی مرۆیی Ùˆ سیستەمی كۆمەڵایەتی " ÙƒÛ• Ù„Û• 1901 بڵاوكراوەتەوە باس Ù„Û• قۆناغەكانی دروستبوونی كەسایەتی Ùˆ ویژدان دەكات ØŒ Ù¾ÛŽÛŒ وایە گەشەكردنی كەسایەتی مرۆڤ Ù„Û• میانەی پێگەیشتن Ùˆ كارلێكی نێوان تاكەكانەوە دروست دەبێت یاخود Ù„Û• رێگەی پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكانەوە Ù¾ÛŽÛŒ دەگات ØŒ ئەویش Ù„Û• میانەی ئەو وێناكردنەی لامان دروست دەبێت لەسەر خۆمان ØŒ ئایا كاردانەوە Ùˆ پەرچەكرداری خەڵكی لەبەرامبەر رەÙتاری ئێمە چۆنەوچیمان Ù¾ÛŽ دەڵێن ØŸ Ú†Û†Ù† سەیرمان دەكەن "چارلس ÙƒÛ†Ù„ÛŒ"بەمە دەڵێت ئاوێنەی رەنگ دەرەوەی خود ÙƒÛ• لەسێ رەگەز Ùˆ Ù¾ÛŽÙƒ دێ :
1. وێناكردنی Ø´ÛŽÙˆÛ• Ùˆ رووخسارمان یان رەÙتارمان بۆ ئەوانی تر ( ® ÙˆÛ•Ùƒ مۆدێل Ùˆ ستایل ØŒ واتە وێناكردنی خۆمان بۆ خەڵك ØŒ واتە ئێمە Ú†Û†Ù† خۆمان Ùˆ نیشان Ùˆ نمایش دەكەین ØŸ)
2. وێناكردنی Øوكمدان یان هەڵسەنگاندنی ئەوان بۆ ئەو Ø´ÛŽÙˆÛ• Ùˆ رووخسار Ùˆ رەÙتارەی ئێمە . ®ئێمە Ú†ÛŒ دەڵێین لەبەرامبەر ئەو Øوكم Ùˆ رادەربڕینانەی ئەوان ØŸ
3. دروستبوونی جۆرێك لە شانازی كردن و خۆهەڵكێشان یان بە پێچەوانەوە هەستكردن بە ریسوایی بەرامبەر ئەو هەڵسەنگاندنە (® واتە لە ئەنجامی خوێندنەوەمان بۆ هەڵسەنگاندن و لێكدانەوەكانی بەرامبەرەكەمان كە چۆن دەڕواننە ئێمە )
دیارە ئەم پرۆسەیەش لە میانی چەند هەنگاوێكەوە دەكرێت :
1. كارلێككردن یان تێكەڵاوبوونی گروپە تاكێك بۆ ماوەیەكی دیاریكراو .
2. پەیڕەوكردنی پرۆسەی هەڵسەنگاندنی هەر تاكێك دوای كارلێك و تێكەڵاوبوونەكە .
3. ئەنجامدانی هەڵسەنگاندنی هەر تاكێك بۆخۆی لەبەر رۆشنایی هەڵسەنگاندنەكان ئەوانی تردا
4. بەوێناكردنی هەڵسەنگاندنی ئەرێنی ئاكتیڤ بوونی تاك زیاتر دەبێ، بەپێچەوانەشەوە ئەگەر بە نەرێنی هەڵسەنگاندنەكان وێنا بكات دابڕان و گۆشەگیری دروست دەكات ، ئیتر تاك هەر خۆی لەخۆی دا وابیر دەكاتەوە هەر لادانێك یان دەرچوونێك لەو یاسا و رێ و رەسمە باوانەی لە گروپەكەدا پەیڕەو دەكرێ‌ ئەنجامدانی هەڵسەنگاندنێكی نەرێنی لێ دەكەوێتەوە، بۆیە هاندەرێكی لاوەكی لای هەرتاكێك دروست دەبێ بۆ پابەندبوون بەیاسا و بنەما ئاكاری و داب و نەریتیەكانی ئەو گروپە ، ئەمەش خۆی لەخیدا پرۆسەی كۆنترۆلی كۆمەڵایەتیە .
سێ : تیۆری دوانەیی كۆمەڵگە ( پنائی )
مەبەست لەو تیۆرە بریتیە لە بەرامبەر یەك دانانی دوو نمونەی كۆمەڵگەیی و رێكخستنی كۆمەڵایەتی و بەراوردكردنی سەرجەم سیستەم و پێكهاتەكانی بونیادی كۆمەڵایەتی ئەو كۆمەڵگەیە، لەهەر بەراوردكردنێكدا بە وەرگرتنی رەگەزە لێكچووەكان، بۆ نمونە ئەوەی پەیوەستە بە كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتیەوە یان هەر سیستەمێكی تر ، كە ئەمەش لە مێژووی كۆمەڵناسیدا رابردوویەكی كۆنی هەیە ، وە زۆربەی زانایانی كۆمەڵناسی بە شێوەیەك لە شێوەكان باسیان لە دوو نمونەی كۆمەڵگە كردووە ، وە تەواوی ژیانیان وەرگرتووە ، وەك "ابن خلدون" لە "كۆچەری و شارنشینی" ، "دوركهایم" لە " میكانیكی و ئۆرگانی " ، " سپێنسەر" لە " كۆمەڵگەی سەربازی و پیشەسازی " ، "تونیز" لە "society & community " ، ئەوەی پەیوەستە بە بابەتەكەی ئێمەوە ، واتە دیاریكردنی بابەتی كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی لە دوونمونەی كۆمەڵگەییدا ..
چوارەم : تیۆرە هاوچەرخەكانی كۆنتڕۆڵی كۆمەڵایەتی
ئەگەرچی Ù„Û• كۆمەڵناسیدا ئەم تیۆرانە بایەخێكی زۆریان هەیە ØŒ بە گشتی پێویستە توێژەری كۆمەڵایەتی Ù„Û• روانگەی یەكێك Ù„Û• پێناسەكانی كۆمەڵنسایەوە (ÙƒÛ• ئەو لقە زانستیەیە توێژینەوە لەسەر رەÙتاری كۆمەڵایەتی تاك دەكات ) زانیاریەكی هەبێت دەربارەی ئەم تیۆرانە ØŒ بەڵام Ù„Û• بارەی هاوچەرخی Ùˆ پەیوەندیان بە كۆنتڕۆڵی كۆمەڵایەتیەوە قۆناغی هاوچەرخ بوونیان تێپەڕاندووە ØŒ تا راددەیەك بەشێكن Ù„Û• تیۆرە نوێیەكان ØŒ بەڵام لەبەر ÙƒÛ•Ù…ÛŒ زانیاری Ùˆ نەبوونی سەرچاوە Ù„Û•Ù… بارەوە Ù„Û• خانەی تیۆرە هاوچەرخەكاندا باس Ù„Û• تیۆرگەلێكی ÙˆÛ•Ùƒ تیۆری كاری كۆمەڵایەتی لای ماكس Ùیبەر یان تیۆری سیستەمی گشتی لای هیومانز ،ئەم تیۆرە لای جورج جیوÙیچ بە نمونە دێنینەوە Ù„Û• بارەی كۆنترۆلی كۆمەڵایەتیەوە .
یەك : تیۆری كاری كۆمەڵایەتی ( ماكس Ùیبەر 1864 – 1920 )
Ù¾ÛŽØ´ سەدەیەك لەمەوبەر لەسەر بنەمای شیكردنەوەی رەÙتاری تاك Ù„Û• كۆمەڵگەدا ØŒ بنەمای تیۆرێكی كۆمەڵناسی داڕشتووە بە ناوی تیۆری كاری كۆمەڵایەتی ØŒ ÙƒÛ• رەÙتاری دابەشی سەر سێ جۆر دەكات :
1.رەÙتاری غەریزی : ÙƒÛ• سەرچاوەكەی مەیل Ùˆ Øەزێكی ئاژەڵی بایۆلۆژیە Ù„Û• نەستەوە سەرچاوە دەگرێ‌ ØŒ تاك پاڵ دەنێت بۆ تێر كردنی Øەز Ùˆ داواكاریەكانی ØŒ بێ ئەوەی بیر Ù„Û• ئەنجامی ئایندەی ئەم رەÙتارە بكاتەوە ØŒ بۆیە پێویست بە كۆنتڕۆڵ Ùˆ بەرزەÙت كردنە .
2.رەÙتاری كۆمەڵایەتی نەریتی : ئەم رەÙتارە Ù„Û• داب Ùˆ نەریت Ùˆ بەها كۆمەڵایەتی Ùˆ كارە نمونەییە ئاكاریەكانی ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÙˆÛ• سەرچاوە دەگرێ‌ ØŒ یاسا Ùˆ رێسا كۆمەڵایەتیەكان رەÙتار Ùˆ هەڵس Ùˆ كەوتی تاكەكان دیاری دەكەن ØŒ هەر بەپێی ئەو بەها كۆمەڵایەتیانەش تاك ئامانج Ùˆ نەخشەی ئایندە Ùˆ Øەز Ùˆ خۆزگەكانی دیار دەكات ØŒ ئەمەش هەر Ù„Û• سڵاوكردن Ùˆ هەواڵ پرسین Ùˆ سۆزە ئایینی Ùˆ پرسە نیشتمانی Ùˆ نەتەوەیی Ùˆ هەموو لایەنەكانی تری ژیانی كۆمەڵایەتیدا بەدیار دەكەوێ‌ ØŒ هەتاوەكو زۆرجار ئەو كۆمەڵگەیەی ئەم جۆرە رەÙتارەی تیادا زاڵە بە ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÛŒ نەریتی ناودەبرێت .
3.رەÙتاری كۆمەڵایەتی عەقڵانی : ئەمە رەÙتارێكە لەسەر بنەمای ئەقڵا Ùˆ لۆژیك دامەزراوە Ùˆ سەرچاوەكەی خودە ØŒ ÙˆÛ• گوزارشت Ù„Û• چیەتی جیهانی دەرەوە Ùˆ هەقیقەتی ژیانی كۆمەڵایەتی دەكات هەتا Ù„Û• ئامرازەكانی كاری كۆمەڵایەتی تاكەكاندا نمونەیەكی پێشكەوتووتر بەدەر دەكەوێ‌ ÙˆÛ•Ùƒ بەكارهێنانی زمانێكی باڵا یان ئاخاوتنێكی ژیرانە بۆ تێگەیشتن Ùˆ رەتكردنەوەی بیروبۆچوونی یەكتری بەڵگەی لۆژیكی تر بەكاردێنن جگە Ù„Û•ÙˆÛ•ÛŒ بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی ئەم جۆرە كارلێكە ئامراز Ùˆ كەرەسەی پێشكەوتووتر بەكاردێنن . "ماكس Ùیبەر" رەÙتاری كۆمەڵایەتی ئەقڵانی بۆ سێ جۆری لاوەكی دابەش دەكات :
Ø£ . رەÙتارێكی ئەقڵی بەهۆی ئامرازێكی عەقڵیەوە بەڵام بۆ ئامانجێكی نا عەقڵی ØŒ وەكو بەكارهێنانی ئامرازی تەكنەلۆجی پێشكەوتوو بۆ كاركردن Ùˆ بەرهەمهێنان Ùˆ قازانجی زۆرباش ØŒ بەڵام بەكارهێنانی پارەكەی Ù„Û• رێگەی نائەقڵانیدا .
ب.رەÙتارێكی ئەقڵی بەهۆی ئامرازێكی ناعەقڵیەوە بەڵام بۆ ئامانجێكی عەقڵی ØŒ ÙˆÛ•Ùƒ قۆپیەكردن .
ج.رەÙتارێكی ئەقڵی بەهۆی ئامرازێكی ئەقڵیەوە بۆ ئامانجێكی ئەقڵی ØŒ بەلای Ùیبەر ئەم جۆرە Ù¾ÛŽÛŒ دەوترێ‌ ( نمونەیی – ئایدیالی ) ÙƒÛ• بریتیە Ù„Û•Ùˆ رەÙتارەی Ù„Û• رووی میكانزم Ùˆ ئامانجەكانیشەوە Ù„Û•Ú¯Û•Úµ بەها ئاكاری Ùˆ زانستیەكاندا دەگونجێ‌ ØŒ قۆناغێكە ئیتر كۆنتڕۆڵكردنی بە شێوەیەكی زانستیانە Ùˆ مەدەنیانە بەڕێوە دەچێت .
دوو : تیۆری سیستەمی گشتی
تیۆرڤانی ئەم ئاڕاستەیە زانایەكی ئەمریكیە بە ناوی "جورج هیومانز 1910 - 1989" بە لایەوە بیرۆكەی هاوسەنگی سیستەمی كۆمەڵایەتی گرنگە و بوونی كۆنترۆلی كۆمەڵایەتی بە پێداویستیەكی بنەڕەتی دادەنرێت بۆ ئەو هاوسەنگیە . دەڵێ پشت بەستانی تاكەكانی كۆمەڵگە بە یەكتری ناچاریان دەكات پابەندی پێوەرە كۆمەڵایەتیەكان بن ، بۆیە دەبینین دەرچوو لەو پێوەرانە تاك رووبەرووی سزاكان دەكاتەوە ، ئەگەر بمانەوێت ئەو بڕیارە بدەین ئایا كۆمەڵگەیەك لە دۆخی هاوسەنگی و ئارامی دایە یان نا ؟ دەبێ بزانین میكانزمەكانی كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی لەو كۆمەڵگەیەدا ئاكتیڤانە پەیڕەودەكرێ‌ یان نا ؟
سێ : تیۆری رێكخستن
لایەنگرانی ئەم تیۆرە Ù„Û• میانەی چوارچێوەی رێكخستنەوە جەخت لەسەر توێژینەوەی كۆنترۆڵی كۆمەلایەتی دەكەن ØŒ چونكە پێیان وایە رەÙتاری كۆمەڵایەتی Ù„Û•Ù… چوارچێوەیەدا بەرزەÙت دەكرێ‌ ØŒ ÙƒÛ• لەسەرەتایدا چوارچێوەكە بەها Ùˆ كارە هاوبەشەكانی نێوان گروپە ØŒ Ù„Û• قۆناغی دواتردا جۆرێك Ù„Û• رێكخستنی دەسەڵات دروست دەبێت ØŒ بە شێوەیەك Ù„Û• شێوەكان جۆرێكە Ù„Û• Ùیدراسیۆنێك یان یەكێتیەك Ù„Û• نێوان هێزە جیاوازەكانی ئەو ناوچەیە Ù„Û• سنوورێكی دیاریكراودا ÙƒÛ† دەكرێنەوە ØŒ Ù„Û• زانا بەناوبانگەكانی ئەم بوارە كۆمەڵناسی Ùەرەنسی " جۆرج جیوÙیچ " 1894 – 1965 دەڵێ بە گشتی Ù„Û•Ù… كۆمەڵگایانەدا جۆرەكانی كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی بریتین Ù„Û• یاسا Ùˆ مەعریÙÛ• Ùˆ پەروەردە Ùˆ هونەر Ùˆ ئاكار ØŒ بەڵام Ø´ÛŽÙˆÛ•ÛŒ جێبەجێ كردنی چەندین جۆری هەیە وەكو :
1. كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی سیسماتیك یان ( نڤامی ) : دەشێ ئەم كۆنترۆڵ كردنە لە شێوەی ئۆتۆكراسی یان دیموكراتی بێ .
2. كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی Ù„Û• هەندێ‌ گروپی مرۆیی تردا : ئەم جۆرە رێكخستنەی تیا نیە ÙƒÛ• لەسەر دابەشكردنی ئەرك Ùˆ ما٠و دیاریكردنێكی Ùەرمیانەی شوێن Ùˆ پێگەكان بێ بۆ تاك بەڵكو Ù„Û• میانەی شارەزایی كولتوری Ùˆ رێ Ùˆ رەسمی نەریتیەوە دەسەڵات Ùˆ Ù¾ÛŽÚ¯Û•ÛŒ تاكەكان Ù„Û• گروپەكەدا دیاری دەكرێ ØŒ بۆیە Ù„Û• هەندێ‌ گروپی كۆمەڵایەتی یان مەزهەبی Ùˆ بیروباوەڕی ئیتر ÙˆÛ•Ùƒ نەریتێك دەبنە هەڵگری ریزبەندیەكی Ú†Û•Ù‚ بەستوو ØŒ واتە ناكرێ‌ ئەندامانی توێژێك یان چینێكی دیاریكراو ئەم ریزبەندیە ببەزێنن یان بگەنە هەندێ‌ پۆستی باڵا چونكە بە بۆماوەیی دیاری دەكرێ‌ .
3. كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی خۆبەخۆ ( تلقائی ) : ئەمەش Ù„Û• میانەی بەها Ùˆ بیروباوەڕ Ùˆ نمونەی رەÙتاری باڵاوە لای تاكەكان پەیڕەو دەكرێ‌ ØŒ ئیتر لانەدان Ù„Û•Ùˆ Ù‡ÛŽÚµÛ• گشتیەی ÙƒÛ• ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• پەسەندی كردووە Ùˆ رێزی تاكی تێدا گیراوە ØŒ هەست بە ما٠و ئەركەكانی دەكات ØŒ Ù„Û• جیاتی رێز Ùˆ خۆشەویستی گروپەكەی ئینتمای بۆ نیشتمانەكە Ùˆ تەواوی وڵاتەكەی دەبێت پێویست بە كۆنترۆڵێكی دەرەكی دەكات .
ئاماده‌كردنی سورێن ئه‌كره‌م تایبه‌ت به‌ كوردژین
دواترین جار دهستكاری كراوه لهلایهن سورێن (2012-10-03 16:26:03)
لهسهر هێڵ نییه
پهڕهكان: 1