.
1- بەڕێوەبەری یانە Hemn Zanko لە کوردستان بە ئمێڵی ( hemn_kurdzhin@yahoo.com ) .. ژمارەی مۆبایل ( 07736993749 )
2- بهڕێوهبهری گشتی ( ReKaN ) له ئهوروپا به ئیمێڵی ( Rekan_uk@hotmail.com ) ، ژماره تهلهفوونی( 00447724242223) .
جەنگی یەكەمی جیهانی بەیەكێك لەدیارترین‌و مەترسیدارترین رووداوەكانی ناو مێژوی گەلان دادەنرێت، ئەو جەنگە ناوچەیی نەبوو، بەڵكو جیهانی بوو دەوڵەتانێك بەشداریان تێدا كرد كە هەریەكەو سەر بە كیشوەرێكی جیابوو، هەرچەندە ئەوروپا مەیدانی سەرەكی جەنگەكە بوو، بەڵام ئەنجامە گەورەكانی بەجۆرێك لەجۆرەكان رەنگدانەوەیان لەسەر گەلانی هەموو كیشوەرەكان هەبوو.
٠مرۆڤایەتی پێشتر هیچ كات نمونەی لەو جەنگەی بەخویەوە نەدیبوو، لەو جەنگەدا نوێترین چەكە پێشكەوتوەكان بەكاه ێنران‌و وزە گەلێكی زۆری مرۆیی بۆ دابینكرا كە بەڕێژەی زیاتر لە65 ملیۆن كەس مەزەندە دەكرێت، ئەمانە بوونە سوتەمەنی ئەوجەنگەی كە لە ووشكانی‌و دەریاو ئاسمانەوە بەڕێوە دەچوو كاولكاری‌و لەناوبردنێكی نایەوە كە تەنها گیانیەكانی نەگرتەوە، بەڵكو چۆراوەی ژیاریەكانی سەدەكانی پێشوی لەناوبرد كە هەوڵی مرۆیی بەرهەمی هێنابوو.
ویڕای هەموو ئەمەش بەرە بەشداربووەكانی جەنگ توانای بەرهەمهێنی خۆیان تایبەت كرد بەپیشەسازیە قورسەكانی‌و سودیان لەهەر زانستێكی هونەری وەرگرت بۆ بەدیهێنانی پێناوو ڕیوشوینی نوێی بەدەسخستن.
جەنگی یەكەمی جیهانی گەورەترین جەنگێكی داگیركاری Ùراوانخوازیە ÙƒÛ• Ù¾Ú• بوو لەوناكۆكیە قوڵانەی ÙƒÛ• دەوڵەتە گەورەكانی گرتبووەوە‌و لەكۆتاییدا دووبەرەی سەرەكی لێكەوتەوە ÙƒÛ• بریتیبوون لەوبەرەیەی ÙƒÛ• لەرووی مێژووییەوە بەدەوڵەتانی هاوپەیمانی ناسراوە ÙƒÛ• Ùەرەنساو ئینگلتەرا‌و رووسیای لەبنەرەتدا لەخۆدەگرت، دواتر ژمارەیەكی زۆری دەوڵەتانی تریش دایانە پاڵیان ÙƒÛ• چەند هۆكارو پاڵنەرێكی جیاجیا هانیان دەدان بۆ ئەوە، بەرەی دووەمیش بەدەوڵەتانی نێوەند(Ù…ÛŒØوەر) ناسراوە ÙƒÛ• Ù¾ÛŽÙƒ دەهات لەئەڵمانیاو نەمساـ مەجەر‌و ئیمپراتۆری عوسمانی‌و بولگاریا بەچاودێری‌و سەرپەرشتی ئەڵمانیا. بۆ روونكردنەوەی لایەنە Øەقیقی‌و پاڵنەرە دوورو نزیكەكانی ئەو چەرمە سەریە گەورە مرۆییە‌و بەخشنی وێنەیەكی روون Ù„Û•Ù…Û•Ú• چۆنیەتی پێكهێنانی ئەو دووبەرەیە، پێویستە ئەو هۆكارە سەرەكیانە بخەینە روو ÙƒÛ• بوونە Ù‡Û†ÛŒ هەڵگیرساندنی جەنگی یەكەمی جیهانی ÙƒÛ• بریتیبوون Ù„Û•:
یەكەم: ئەو گۆڕان‌و جێلەقیەی ÙƒÛ• تەرازوی هێزەكانی گرتەوە بەتایبەت هێزە ئابوریەكەی، چەند دەوڵەتێكی نوێ دەركەوتن‌و گەشەیان كرد ÙƒÛ• بریتیبون لەوویلایەتە یەگكرتووەكانی ئەمریكا‌و ئەڵمانیاو ئیتاڵیاو یابان ÙƒÛ• لەلیستی دەوڵەتە بەرهەمهێنەكانی ÙˆÛ•Ùƒ ئینگلتەرادا بوون، ئینگلتەرا Ù¾ÛŽÚ¯Û•ÛŒ ناردنی لەبەرهەمهێنانی پیشەسازیدا هەبوو لەسەر ئاستی جیهانی بۆ ماوەیەكی دوورو درێژ، لەكاتێكدا Ù¾ÛŽØ´ ئەوەی سەدەی نۆزدەیەم كۆتایی پێبێت، وویلاتە یەگكرتووەكانی ئەمریكا شوێنی گرتەوەو دواتر ئەڵمانیا بەپلەی سێیەم دەهات‌و Ùەرەنساش لەپلەی چوارەمدا بوو، دوای ئەوەی لەچاو ئەڵمانیا دا لەپێشتر بوو، ئەوەی یاریدەدەر بوو ئەڵمانیا لەرووی پیشەسازیەوە پێشكەوێت بونی خەڵوزو ئاسن بوو بەتایبەت دوای ئەوەی ئەلزاس‌و لۆرینی Ù„Û•Ùەرەنسا سەند.
یەگرتنی ئەڵمانیا بوو بەزامن بۆ ئەوەی لەدابەشكردنی بەرهەمە پیشەسازیەكانیدا Ù„Û•Ù†ÛŽÙˆ بازاڕەكانی ئەوروپای ناوەڕاستدا سەركەوتوبێت، بۆیە پاڵی بەئەڵمانیاوەنا تا كارگە دامەزرێنێت، بەوەئەڵمانیا مەڵبەندێكی تایبەتی Ù„Û•Ù†ÛŽÙˆ دەوڵەتە پیشەسازیەكاندا داگیركردبوو ‌و بەهۆی ئەو سیاسەتە ئابورییەی ÙƒÛ• دەوڵەت گرتبویە بەر لەداڕشتنی نەخشەی پیشەسازی‌و گرنگیدانی بەئاسانكردنی هۆكارەكانی گواستنەوە‌و Ùراوانكردنی بەندەرەكان‌و ئاسانكردنی سەقامگیركردنی كەشتیەكان، دەریاوانی ئەڵمانی لەساڵی 1900 بەدواوە بەهێزترین دەریاوانی جیهان بوو لەدوای ئینگلتەرا، بەرهەمە ئەڵمانیەكان لەبازاڕەكانی ئەوروپادا برەویان پەیدا كرد ÙˆÛ•Ùƒ بەلجیكاو هۆڵەندا، بەڵكو بەرهەمە ئینگلیزیەكان لەخودی ئینگلتەراشدا جێپێیان Ù„Û•Ù‚ بوو Ù„Û•Ú¯Û•Úµ ئەوەی Ù„Û•Ø´Û†Ú•Ø´ÛŒ پیشەسازیدا لەپێشتر بوو، بۆیە ئینگلیز ئاستی ركەبەری ئەڵمانی بۆ بازرگانی دەرەوەی تێبینی كرد ÙƒÛ• Ù¾Û•Ù„ÛŒ هاوێشتبوو بۆ وڵاتانی تری نا ئەوروپی ÙˆÛ•Ùƒ بەشەكانی ئەمریكای لاتینی‌و ئیمپراتۆری عوسمانی، بەو جۆرە بازرگانی بەریتانی ÙƒÛ• 23% ÛŒ ئابوری جیهانی لەساڵی 1880 لەخۆدەگرت، لەساڵی 1914 داكشا بۆ 17%ØŒ لەكاتێكدا پشكی بازرگانی ئەڵمانی لەهەمان ماوەدا Ù„Û•9% ÙˆÛ• زیادی كرد بۆ 12%‌و بەریتانیەكانیش زیانمەندی ئینگلتەرایان دەدایەوە پاڵ ئەڵمانیا، ئەمە بووە Ù‡Û†ÛŒ قوڵبوونەوەی ململانێی نێوان هەردوو ووڵات.
دووەم: ململانێ‌ لەسەرداگیرگەكان:
لەڕاستیدا دەستگرتن بەسەر داگیرگەكاندا یەكێ‌ لەهۆكارەكانی ململانێی نێوان ئەو دەوڵەتە گەورانەی ÙƒÛ• ململانێی توند بوو لەنێوان ئەو دەوڵەتانەی ÙƒÛ• تازە گەشەیان كردبوو ÙˆÛ•Ùƒ ئەڵمانیاو وویلایەتە یەگكرتووەكانی ئەمریكا‌و یابان ÙƒÛ• پشكێكی ÙƒÛ•Ù…ÛŒ هەبوو Ù„Û•Ú¯Û•Ù„ گەشەسەندن‌و توانایدا نەدەگونجا، هەروەها لەنێَوان Ùەرەنساو ئینگلتەراو رووسیا ÙƒÛ• چەند ئیمپراتۆرێكی داگیركاری بەرÙراوانیان هەبوو.
ئاراستەو كاری دەوڵەتە داگیركراوەكانیش پاراستنی بارودۆخەكەو بەرەنگاربوونەوەی هەر ئاراستەیەكی Ùراوانخوازی بوو ÙƒÛ• ئەودەوڵەتە نوێیانە Ù¾ÛŽÛŒ هەڵدەستان ÙƒÛ• لەوپەڕی پێویستیاندا بوون بەكەرەستە یەكەمینەكان بۆ درێژەدان بەگەشەسەندنی خۆیان‌و پێویستیەكی زۆریان بەبازاڕگەلێك هەبوو ÙƒÛ• شمەك‌و كاڵاكانیان لەوێدا بخەنە روو، هەروەها سوربوون لەسەر ئەوەی چەند ناوچەیەكی Ù‚Û•ÚµÛ•Ù…Ú•Û•ÙˆÛŒ نوی بێهننەكایە ئەگەرچی ئەمە ببێتە Ù‡Û†ÛŒ روودانی بەریەككەوتنی چەكدارانەو هەڵگیرسانی جەنگ، لەڕاستیدا ئەو خواست‌و چاوچنۆكیە داگیركاریە هۆكارێكی سەرەكی بوو بۆ هەڵگیرساندنی جەنگی یەكەمی جیهانی هەروەك خواستی دەوڵەتە ئەوروپیەكان بۆ بەدەستهێنانی سامانی زیاتر Ù„Û•Ú•ÛŽÚ¯Û•ÛŒ دڵنیاكردنی بازاڕی دەرەكی بۆ زیادەی بەرهەمیان بوو بەهۆكارێكی گرنگ یا لەسەر داگیرگەكان‌و لەسەر رێگەكانی چوون بەرەو ئەوە ركەبەربن.
ئەڵمانیا لەبواری كاركردن بۆ دەسەڵاتداری‌و دابەشكردنەوەی ناوچەكانی Ù‚Û•ÚµÛ•Ù…Ú•Û•Ùˆ لەجیهاندا لەهەموو ئەو دەوڵەتانە زیاتر چالاكی هەبوو، بەپێی ئەم سیاسەتە Ùەرمانرەوایانی ئەڵمانیا بەپێی بانگەشەی خۆیان بۆ شوێنێك دەگەڕان بۆ دەوڵەتەكەیان ÙƒÛ• لەژێر تیشكی خۆردا بێت.
دارشتنی ئەو بیرە داگیركاریە تەواوە بەمجۆرە بوو:
(ئیمپراتۆری ئەڵمانی خاوەن هێزو زیندوێتی‌و توانای ئابوری‌و گەشەسەندنی خێرای دانیشتوانی خۆیەتی، بۆیە ئەڵمانیا ماÙÛŒ هەیە لەپشكێكدا ÙƒÛ• شیاوی گرنگیەكەی بێت، ئەمەش لەكاتی دابەشكردنی زەویەكان یان دابەشكردنەوەی ناوچەكانی Ù‚Û•ÚµÛ•Ù…Ú•Û•Ùˆ لەجیهاندا)
سێهەم: سیاسەتی بەستنی هاوپەیمانێتیە نێو دەوڵەتییەكان:
سیاسەتی بەستنی هاوپەیمانی‌و كوتلەگەرای Ù†ÛŽÙˆ دەوڵەتی بەخالی سەرەتای دابەشكردنی گەورە دەوڵەتانی ئەوروپا دادەنرێت بۆ چەند سەربازگەیەكی دژ بەیەك‌و هەركۆمەلەو بەچاوی گومان‌و دوو دڵیەوە دەیڕوانیە هێزەكانی تر، ئەمە پاڵی Ù¾ÛŽÙˆÛ• دەنا تا Ù‡Û•ÙˆÚµ بدات بۆ بەهێزكردن‌و گەشەدان بەهێزە ووشكانی‌و دەریاییەكانی، پاشان ئەو ناكۆكیانە دەوڵەتە گەورەكانی بەرەو جەنگ هاندەدا، هەروایش بوو لەپشت كوتلەگەرای دەوڵەتەگەورەكاندا لەدووبەرەی ناتەبادا چەند هۆكارێكی بنەڕەتی خۆیان Øەشاردابوو ÙƒÛ• لەسەرەتادا ÙˆÛ• لەپەیوەندیەكانی Ùەرەنسا‌و ئەڵمانیادا بەڕوونی دەردەكەوتن‌و وای Ù„Û•Ùˆ دوو دەوڵەتە كرد ببنە دوو جەمسەری بنەڕەتی ÙƒÛ• دەوڵەتە گەورەكانی تریش هەریەكەو بەپێی بەرژەوەندی خۆی لەدەوریان كۆبونەوە.
جا ناكۆكیەكانی نێوان ئەڵمانیاو Ùەرەنسا لەجەنگی پرووسی Ùەرەنسیدا (1870Ù€1871) تووندی كرد بەهۆی دەستگرتنی ئەڵمانیا بەسەر هەرێمەكانی (ئەلزاس‌و لۆرین)ÛŒ Ùەرەنسیدا ÙƒÛ• لەخەلوزو پلێتی ئاسندا دوەڵەمەند بوو، وێڕای ئەو باجە گەورەیەی ÙƒÛ• Ù„Û•Ùˆ كاتەدا سەپێنرا بەسەر Ùەرەنسادا.
ساڵی1872 سەرەتای ماوەیەكی یەكلاكەرەوە بوو كە تیایدا چەندین هاوپەیمانێتی بەسترا لەنێوان چەند بەرەیەكی جیاوازی دەوڵەتانی ئەوروپیدا كە بەرژەوەندی‌و ئامانجەكان دەستنیشانیان دەكردن گرنكترینیان بریتی بوون لە:
أـ كۆمەلەی سێ‌ ئیمپراتۆریەتەكە (1873ـ1887)
ئەم هاوپەیمانێتیە لەبەرلین بەسترا لەنێوان هەریەك لەئیمپراتۆری ئەڵمانیا (ولیەمی یەكەم)‌و قەیسەری رووسیا (ئەسكەندەری دووەم)‌و ئیمپراتۆری نەمسا (Ùرانسوا جۆزیÙ)ØŒ ئامانجی بنەڕەتی ئەو هاوپەیمانێتیە رێككەوتنی سێ‌ لایەنە بوو بۆ پاراستنی رەوشی سیاسی سێ‌ ئیمپراتوریەتەكە‌و بەرگریكاری دژی بزوتنەوەو بیروڕا شۆڕشگێڕەكان‌و كودەتا چاوەڕوانكراوەكان، ئەوهاوپەیمانێتیە بەرە رووی لاوازی بوویەوە، كاتێك لەگۆنكرەی بەرلین لەساڵی 1878 بڕیاری لەسەردرا بۆسنەو هەرسكی خستە ژێر كارگێڕی نەمساوی، ئەمە رووسیای توڕە كرد، چونكە صربیای هاوپەیمانی دەیویست دەست بەسەر ئەو دوو هەرێمەدابگرێت، وێڕای ئەوەی خۆی بەپارێزەری Ú¯Û•Ù„Û• سلاڤیەكان دادەنا، لەساڵی1881 ئەو هاوپەیمانێتیە بەچەند مادەیەكی نوێ‌ بەسترا‌و رێككەوتن بەستراو Ù„Û• سەر راوێژی پێشوی نێوان سێ‌ دەوڵەتەكە لەسەر هەر گۆڕانێك ÙƒÛ• بڕیاربێت بەرامبەر دەوڵەتی عوسمانی ئەنجامبدرێت لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتیەكەدا، دەبێت ئەڵمانیا‌و نەمساو رووسیا بێلایەن بن ئەگەر لەنێوان ئەو دوانەو دەوڵەتی چوارەمدا (جگە Ù„Û• دەوڵەتی عوسمانی) هەرپێكدادانێك روویدا، ئەم هاوپەیمانێتیە لەساڵی1884 نوێ‌ كرایەوە، بەڵام لەساڵی 1887 كۆتایی پێهات بەهۆی بارگرژبوونی پەیوەندی نەمساو رووسیا لەناوچەی بەڵقاندا.
ب ـ هاوپەیمانی دوولایەنەی ئەڵمانی ـ نەمسایی 1879:
لە نێوان ئەڵمانیاو ئیمپراتۆریەتی نەمسا ـ مەجەردا پەیمانامەی ساڵی 1879 بۆ ماوەی پێنج ساڵ بەستراو بۆ نوێكردنەوەش دەبوو، لەم پەیماننامەیەدا هاتوە هەردوژمنكاریەك بۆ سەر هەریەكەیان واتە دەستدرێژی كردنە بۆ سەر هەردووكیان، ئەگەر رووسیا هێرش بباتە سەر نەمسا یان ئەڵمانیا، پێویستە ئەویتریش جەنگی لەدژ رابگەیەنێت، بەڵام یەكێكیان هێرشی بردە سەر دەوڵەتێكی تر ئەوا پێویستە ئەوی تریان بێلایەن بمێنێتەوە.
ئەو هاوپەیمانێتیە بەهۆكارێكی سەرەكی‌و یەكلاكەرەوە دادەنرێت لەمێژووی ئەوروپادا چونكە بەرەی ئەڵمانیا نەمسایی تاكۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی چەساند.
ج ـ هاوپەیمانی سێ‌ لایەنەی 1882:
ئەم هاوپەیمانێتیە لەنێوان ئەڵمانیا‌و نەمسا Ù€ مەجەر‌و ئیتاڵیادا بەستراو ئامانجی یەكەمی كەنارخستنی Ùەرەنسا‌و دواتر سەپاندنی هەژمونی ئەڵمانیا‌و دەستگرتنی بوو بەسەر مەیدانی شانۆی ئەوروپیدا، لەسەر ئەوە رێككەوتن لەهەركات Ùەرەنسا هێرش بباتە سەر ئیتاڵیا هەریەك لەنەمساو ئەڵمانیا یارمەتی ئیتاڵیا بدەن، ئیتاڵیاش رێككەوت ئەگەر Ùەرەنسا هێرش بباتە سەر ئەڵمانیا ئەوا یارمەتی ئەڵمانیا بدات، ئەگەریش دوو دەوڵەتی تر واتە (روسیا‌و Ùەرەنسا)هێرش بكەنە سەر یەك یان دوو لەئەندامی بەرەكان ئەوا دەبێت هەموو دەوڵەتە بەشداربوانی ئیمزاكردنەكە بەیەكبوونی بچنە جەنگەكەوە، Ùەرەنسیەكان ÙƒÛ• (تونس)یان گرت، تورەیی ئیتاڵیای نایەوە وای لێكرد بەشداری بكات لەهاوپەیمانی سێ‌ قۆلیدا، لەكاتێكدا دوژمنایەتی مێژووی هەبوو Ù„Û•Ú¯Û•Ù„ نەمساو مەجەردا، گاریگەری ئەم جەنگە مایەوە تا هەڵگیرساندنی جەنگی یەكەمی جیهانی.
د ـ پەیماننامەی گێرانەوەی ئاسایشی ساڵی 1887:
پاش كۆتایی هاتن بەكۆمەڵەی سی ئیمپراتۆریەتەكە لەساڵی 1887 هاوپەیمانی دوولایەنەی نێوان رووسیاو ئەڵمانیا شوێنی گرتەوە كە بەپەیماننامەی گێرانەوەی ئاسایشی ساڵی1887 ناسراو بوو، گرنگترین بەندەكانی بریتیبوون لە:
1. ئەگەر یەكێك لەو دوو دەوڵەتە لەگەڵ دەوڵەتی سێیەمدا چووە جەنگەوە پێویستە دەوڵەتەكەی تر پابەندی بێلایەنی دۆستانە بێت.
2. ئەڵمانیا دانی بەبەرژەوەندیەكانی رووسیا لەبولگاریادا نا.
3. پاڵپشتی هەر دەستگرتنێكی رووسی بەسەر دەروازەی دەریای رەشدا.
ئەم پەیماننامەیە تاساڵی 1890 رۆڵی مایەوە.
ه ـ هاوپەیمانی بەریتانی ـ ئیتاڵی ـ نەمساوی 1887:
ئینگلتەرا لەو ماوەیەدا دوور بوو لەهاوپەیمانێتیەكان‌و كەنارگیری پێباشتر بوو، واتە سیاسەتی (كەنارگیری شكۆداری) گرتە بەر.
ئەم كەنارگیریە بووە Ù‡Û†ÛŒ مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی ئینگلتەرا، ئەمەش بەهۆی Ùراوان بوونی Ù‚Û•ÚµÛ•Ù…Ú•Û•ÙˆÛŒ داگیركاری لەهەموو شوێنیك، لەبەرئەوەی نەیتوانی بەرەو رووی ئەومەترسیانە بێتەوە ÙƒÛ• دووچاری بەرژەوەندیەكانی بوون، بۆیە دەستبەرداری كەنارگیری خۆی بوو Ù„Û•Ú¯Û•Ù„ ئیتاڵیادا پەیماننامەیەكی دوو لایەنەی بەست، ÙƒÛ• بەو پێیە ئیتاڵیا دانی نا بەداگیركاری بەریتانیا بۆ میسر بەرامبەر بەدانپیانانی بەریتانی بەبەرژەوەندیەكانی ئیتاڵیا لەتەرابلوسی رۆژئاوادا، دوای ئەوەی ئیمپراتۆریەتی نەمساوی چووە ناو ئەم هاوپەیمانێتیەی بەریتانیاو ئیتاڵیا، دواتر دەركەوت ÙƒÛ• ئەم هاوپەیمانێتیە دژ بەÙەرەنساو رووسیا بوو پاڵپشتی ئەڵمانیای دەكرد.
Ùˆ Ù€ هاوپەیمانی رووسی Ù€ Ùەرەنسی 1891Ù€ 1894:
Ùەرەنسا دووربوو لەسیاسەتی هاوپەیمانێتیە ئەوروپیەكان‌و بسمارك توانی لەسەر ئاستی دەرەكی تەنگی پێهەڵچنێت، بەلام ئەو كەنارگیریە سەپاوە نەیدەتوانی لەژێر سایەی بارودۆخی ئەوكاتی نێودەوڵەتیدا زۆر درێژە بكێشت، Ùەرەنسا هاوپەیمانێتی Ù„Û•Ú¯Û•Ù„ رووسیا بەست ÙƒÛ• رەزامەندی رووسیای لەسەر یارمەتیدانی Ùەرەنسا لەخۆ دەگرت ئەگەر ئەڵمانیا یان نەمسا بەیارمەتی ئەڵمانیا هێرشی بكاتە سەر، رەزامەندی Ùەرەنساش بەیارمەتیدانی رووسیا ئەگەر ئەڵمانیا یان نەمسا بەیارمەتی ئەڵمانیا هێرشی بباتە سەر.
ÛŒ Ù€ رێككەوتنی ئیتاڵی Ù€ Ùەرەنسی Ù€1900
ئەم پەیماننامەیە لەساڵی 1900 لەنێوان Ùەرەنساو ئیتاڵیادا بەسترا‌و تیایدا ئیتاڵیا دانینا بەبەرژەوەندیەكانی Ùەرەنسا Ù„Û•(مەراكش)دا‌و بەرامبەر بەوەیش Ùەرەنسا دانینا بەپەرژوەندیەكانی ئیتاڵیادا لەتەرابلوسی ڕۆژئاوا‌و هەردوولا رێككەوتن لەسەر پاپەندی بێلایەنی بەوكاتەی ÙƒÛ• یەكێكیان لەلایەنی سێیەمەوە بەرەو رووی هێرش دەبێتەوە.
* هاوپەیمانی دۆستایەتی 1904ـ1907:
بەڕوانین بۆ نەشونماكردنی ئەومەترسیە ئەڵمانیەی ÙƒÛ• بەرەبەرە Ù‡Û•Ú•Û•Ø´Û•ÛŒ لەبەرژەوەندیەكانی ئینگلتەرا دەكرد، ÙˆÛ•Ùƒ پێشتر ئاماژەمان پێكرد بەریتانیا Ù‡Û•ÙˆÚµÛŒ دا لەسیاسەتی كەنارگیری شكۆداری پێشووی خۆی دەستبەردار بێت‌و خۆی Ù„Û•Ùەرەنسا‌و رووسیا نزیك كردەوە، لەساڵی 1904 Ù„Û•Ú¯Û•Ù„ Ùەرەنسادا رێككەوتنێكی ئیمزا كرد ÙƒÛ• ئامانجی نەهێشتی ناكۆكیەكانی نێوان دوو دەوڵەت بوو Ù„Û•Ù…Û•Ú• داگیرگەكان‌و هەمووی ئەوەی پەیوەستە بەئاوە هەرێمیەكانی نێوانیانەوە، یەكێك لەبەندەكانی رێككەوتنەكە داننانی Ùەرەنسا بوو بەبەرژەوەندیەكانی ئینگلتەرا لەمیسر، بەرامبەر بەوە ئینگلتەرا دانبنێت بەپێگەو بەرژەوەندی Ùەرەنسا لەمەراكشدا، پاش سێ‌ ساڵ، واتە Ù„Û•1907 ئینگلتەرا Ù„Û•Ú¯Û•Úµ رووسیا رێككەوتنێكی بەست، بەپێی بەندەكانی هەردوو دەوڵەت زۆربەی ناكۆكیە ئاسیاییەكانی نێوانیان نەهێشت، بەتایبەت ئەوەی پەیوەستە بەئێرانەوە ÙƒÛ• دابەشكرابوو بۆ سێ‌ ناوچەی قەڵەمڕەو، باكور بۆ رووسیا‌و ناوەڕاست بێلایەن‌و باشوریش بۆ بەریتانیا، بەوجۆرە بەرەیەكی نوێ‌ لەئەوروپادا دژ بەهاوپەیمانی سێ‌ Ù‚Û†ÚµÛŒ سەریهەڵدا‌و بەناوی (هاوپەیمانی دۆستایەتی) ناسرا، بەهەرØاڵ دەوڵەتانی ئەم پێكهاتنە لەدوای هەڵگیرسانی جەنگی یەكەمی جیهانی Ù„Û• 3ÛŒ ئەیلولی 1914 دا ئینجا هاوپەیمانی سەربازییان پێكهێنا.
چوارەم ـ نەشونماكردنی گیانی سەربازی:
ئەم هۆكارە پەیوەندیەكی پتەوی بەهۆكاری پێشووەوە هەیە، واتە بەبابەتی هاوپەیمانییە نێودەوڵەتیەكانەوە ئەوەش لەبەرئەوەی هەر دەوڵەتێكی گەورەی ئەوروپی بەتەنها كاری بۆ بەرزكردنەوەی توانای سەربازی خۆی دەكرد، بەشێوەیەك رێگەنەدات كەسی تر بەسەریدا زاڵ بێت.
لەم واقیعەوە دوو ئاراستەی كاریگەر كەوتنەوە:
1. دەوڵەتە كێبركێكەرەكان نارچاربوون سوپاو كەشتیگەلە زۆرەكانیان بپارێزن لەگەڵ خواستی خەرجی‌و چاودێری هەنگاوەكانی دوژمنیشدا، ئەمە بووە هۆی كۆبوونەوەی تۆرەكانی هەواڵگری‌و چاودێری.
2. دەستەیەك لەسەربازیەكان دەستیان بەسەر كاروباری كارگێڕی‌و رامیاری ووڵاتدا گرت‌و لەچوارچێوەیەكی سەربازیدا ئاراستەیان دەكرد.
پێنچەم ـ پێكدادانی بەرژەوەندیە ئابوریەكان:
پاش Ø´Û†Ú•Ø´ÛŒ پیشەسازی دەوڵەتە پێشڕەوەكان بەچالاكی زیاتر لەجاران بۆ بازاڕ دەگەڕان تا كاڵاو بەرهەمە پیشەسازیەكانیان ساغبكەنەوەو كەرەستە یەكەمەكان بەدەست بخەن‌و سەرمایەی زیادە بخەنە كارەوە، ئەمە مۆركێكی زیاتر لەجاران دوژمنكارانەی بەداگیركەر بەخشی‌و هەراو هوریای پەیداكردنی چەند دەروازەیەك بۆ زیادەی دانیشتوان‌و جەخت كردنەوە لەقۆرخكردنی زەویە داگیر كراوەكان‌و بردنی كەرەستەی خاو‌و سامان زیادی كرد، بەڕوانین بۆ ئەو گۆڕانەش چینێكی نوێی گەورە لەسەرمایەداران دەركەوتن ÙƒÛ• كەوتنە ئەوەی دارایی خۆیان Ù„Û•Ùˆ ووڵاتە دوواكەوتوانە بخەنە كار ÙƒÛ• پێویستیان بەهێلی ئاسن هەبوو، یان بانك‌و یانەی دارایی دابمەزرێنن‌و بگەڕێن بەدوای كانەكاندا، لێرەوە پاڵنەری سیاسی ÙƒÛ• رەنگی دابوویەوە لەسەر ركەبەری دەوڵەتە ئەوروپیەكان لەسەر Ùراوانكردنی ناوچەی دەسەڵاتیان لەودیوو دەریاكاندا بۆ پاڵپشتی Ù‚Û•ÚµÛ•Ù…Ú•Û•ÙˆÛŒ Ù†ÛŽÙˆ دەوڵەتیان‌و دامەزاندنی چەند ئیمپراتۆریەتێك بەدیدە داگیركاریەكان رازی بوون‌و تاویاندایە سەركەشیی نەتەوەیی دەمارگیری، هەموو ئەمانە بوونە Ù‡Û†ÛŒ توندبوونەوەی ململانێی ئەوروپی‌و دواتر Ù‡Û•Ú•Û•Ø´Û•ÛŒ كرد لەئاشتی ناو ئەوروپا‌و ناوچەكانی تری جیهان.
هۆكاری ڕاستەوخۆ:
هۆكاری ڕاستەۆخۆی جەنگی یەكەمی جیهانی پەیوەستە بەبابەتی كوشتنی (ئەرشیدۆق Ùردیناندی) سەركردەی نەمساـ مەجەر لەشاری سەرایڤۆی پایتەختی بۆسنە، ئەمەش Ù„Û•28Øوزەیرانی1914‌و لەسەردەستی یەكێك لەئەندامانی رێكخراوی دەستی رەش ÙƒÛ• ئامانجی كاركردن بوو بۆ یەكبوونی سربی، دەسەڵاتەكانی نەمسا ئەم رووداوەیان قۆزتەوە تا دەست بەسەر سربیادا بگرن، بەڵام باش دەیانزانی جەنگ Ù„Û•Ú¯Û•Úµ سربیادا دەبێتە Ù‡Û†ÛŒ دەست تێوەردانی رووسیا، بۆیە نەمسا هەڕەشەیەكی توندی بە رێككەوتن Ù„Û•Ú¯Û•Úµ ئەڵمانیا ئاراستەی سربیا كرد، ئەم روووداوەش ناكۆكیەكانی نێوان دەوڵەتە ئەوروپیەكانی قوڵتركردەوە‌و رێككەوتنە نێودەوڵەتیەكان‌و هاوپەیمانێتیەكان چوونە چوارچێوەی واقیعێكی كرداریەوە، جا Ù„Û•Ùˆ رۆژەوەی نەمسا چالاكییە سەربازییەكانی خۆی دژ بەسربیا دەستپێكرد Øكومەتی رووسی ÙƒÛ• پەیوەست بووون بەپەیماننامەیەكی دۆستانە‌و هاوپەیمانێتیەك Ù„Û•Ú¯Û•Úµ سربیادا رایگەیاند ÙƒÛ• ناتوانێت دەست لەهاوپەیمانێتیەكە بەربدات، بۆیە داوای لەنەمسا كرد تا چالاكیە سەربازیەكانی بوەستێنێت‌و پەنا بباتە بەر داوەری لەپێناو چارەسەر كردنی ناكۆكی Ù„Û•Ú¯Û•Úµ سربیادا، هۆكاری ئەمەش ÙƒÛ• Øكومەتی رووسیا ئەم هەڵوێستەی گرتە بەر دەگەڕێتەوە بۆ هەستكردنی بەوەی ÙƒÛ• ئەگەر لەپاڵپشتی سربیادا خاوخلیچكی بنوێنێت ئەوا دواتر هەمووو ئیعتیبارێك لای گەلانی تر لەدەستدەدات بەتایبەت لای دۆستەكەی، هەروەك دەبێتە Ù‡Û†ÛŒ دەسەڵاتی نەمسا بەسەر (دانوب‌و بەڵقان)دا بەهێزبێت.
ئەڵمانیا Ù„Û•29ÛŒ تەموزی 1914 دا ڕایگەیاند ئەگەر Øكومەتی رووسیا دەستپێشخەری نەكات بۆ بەكارخستنی ئامادەسازی جوزئی ئەوا ئەمیش ئامادەسازی گشتی رادەگەیەنێت، رووسیاش لەوەڵامدا لەجیاتی دەست لەكاركێشانەوەی ئامادەسازی گشتی رادەگەیەنێت.
ئەڵمانیاش لەوەڵامی رووسیادا دوو Ù‡Û•Ú•Û•Ø´Û•ÛŒ Ù„Û•31تەموز دا ئاراستە كرد، یەكەم بۆ رووسیاو دووەمیش بۆ Ùەرەنسا پاشان لەیەكی ئاب 1914 ئامادەسازی گشتی راگەیاند‌و Ùەرەنساش لەوەڵامی هەڕەشەكەدا ÙˆÛ•Ùƒ بەڵًگە بۆ پاڵپشتیكردنی رووسیای هاوپەیمانی ئامادەسازی گشتی راگەیاند، ئینگلتەراش دژ بەئامادەسازی گشتی بوو Ù„Û•1ÛŒ8ÛŒ 1914 رایگەیاند ÙƒÛ• ئەو پەیوەست نییە بەپێشكەشكردنی ئامادەسازی سەربازی بۆ Ùەرەنسا لەكاتی جەنگی Ù„Û•Ú¯Û•Úµ ئەڵمانیادا، ئەمە پاڵی بەئەڵمانیاوە نا تا خێرا Ù„Û•2ÛŒ ئاب 1914 Ùەرمان بۆ سوپاكانی دەربكات تا بچن بۆ داگیركردنی Ùەرەنسا ئەمەش Ù„Û•Ú•ÛŽÚ¯Û•ÛŒ بەلجیكاوە هەرچەندە بەلجیكا بێلایەنی هەڵبژاردبوو.
هەر ÙƒÛ• هێزە ئەڵمانیەكان بێلایەنی بەلجیكایان بڕی چەند پەرچەكردارێكی رای گشتی بەهێز لای بەریتانیا دروست بوو ‌و داگیركردنی خاكی بەلجیكای دراوسێ‌ لەلایەن دەوڵەتێكی گەورەوە بەهەڕەشە بۆ سەر ئینگلتەرا زانی ÙƒÛ• بەرژەوەندی ئەوەی دەخواست رێ‌ بەئەڵمانیا یان هەر دەوڵەتێكی تری ئەوروپا نەدات بنەڕەتەكانی هاوسەنگی نێودەوڵەتی بشێوێنێت، بۆیە Øكومەتی بەریتانیا هەڵوێستی خۆی گۆڕی‌و Ù„Û•4ÛŒ ئابی 1914 دا بەئاشكرا یارمەتی هاوپەیمانیەكەی خۆیدا بەو رێگەیەش ئەودەوڵەتە ئەوروپیانەی لەماوەی چەند رۆژێكی جەنگەكەدا بەشداریان كرد بریتیبوون Ù„Û•Ùەرەنساو رووسیا‌و ئینگلتەرا‌و سربیا لەبەرەی پێكهاتنی دۆستایەتی‌و ئەڵمانیاو نەمساو مەجەر لەبەرەی دەوڵەتانی نێوەند لەدواتر دەوڵەتانی عوسمانی‌و بولگاریا دایانە پاڵیان، بەو جۆرە ناكۆكیەكان زیادی كردوو بەرژەوەندیەكان لەململایەنیەكی Ùرە لایەنەو تێرو پڕدا كۆبۆوە ÙƒÛ• جەنگی یەكەمی جیهانی بوو بەجەنگێكی Ùراوانخوازی بۆ هەردوو لا بەیەكسانی، بۆیە بەرپرسیاریتی ئەو جەنگەی ÙƒÛ• مرۆڤایەتی قوربانیەكی زۆرو چەرمەسەریەكی زیادی بۆدا دەكەوێتە سەر شانی هەموو دەوڵەتە شەڕكەرەكان، هەرچەندە ئەڵمانیا پەرپرسیارێتی دەستپَكردنی جەنگی گرتە ئەستۆ لەپێناو دووبارە دابەشكردنەوەی ناوچەكانی دەسەڵات‌و Ù‚Û•ÚµÛ•Ù…ï
دواترین جار دهستكاری كراوه لهلایهن zekeriya abdulla (2016-08-04 23:17:40)
لهسهر هێڵ نییه