شه‌و لاى (مه‌حوى) روانینیَكى ئیستیَتیكیانه‌ به‌شى یه‌كه‌م
دووشەممە, 09 نیسان 2012 11:17



هیَمن عومه‌ر خۆشناو (شه‌قلاَوه‌)

سه‌ره‌تا
ئیستیَتیك و شیعر له‌ زۆر لاوه‌ سه‌رچاوه‌كانیان بۆ یه‌كتر ده‌گه‌ڕیَته‌وه‌و هه‌ندىَ جاریش تیَك ده‌گیریَن, به‌ پیَى جۆرى تیَڕوانینه‌كان به‌رامبه‌ر پیَناسه‌كردنى هه‌ردوو چه‌مك، چونكه‌ به‌ تیَپه‌ڕبوونى كات، گۆڕانكارى به‌سه‌ر تیَگه‌یشتنى چه‌مكه‌ ئه‌ده‌بییه‌كان دا هاتووه‌و له‌و سۆنگه‌یه‌وه‌ ره‌وانبیَژیى كلاسیكى، كه‌ به‌ بناغه‌و بنه‌وانى بالَه‌خانه‌ى ئه‌ده‌بیاتى كۆن داده‌نرىَ، ته‌واو پیَناسه‌كانى جوانى له‌ خۆیدا به‌رجه‌سته‌ ناكات، به‌و پیَیه‌ى ئه‌وه‌نده‌ى بایه‌خ به‌ وشه‌ ئارایشت و پیَكهاته‌ى ویَنه‌كان ده‌دا، ئه‌وه‌نده‌ هه‌ستى جوانى له‌خۆیدا هه‌لَناگرىَ.  به‌ مانایه‌كى تر خه‌ریك بوون به‌ عه‌قلَگه‌رایى و ناوه‌ڕۆك، زۆر جار بوارى ته‌واو نادات و جیَ به‌ جوانییه‌كانى تر له‌ق ده‌كات. ده‌توانین هه‌ردوو چه‌مكى سیسته‌مى ره‌وانبیَژى و سیسته‌مى جوانیناسى، له‌ دوو لاوه‌ لیَك هاویَر بكه‌ین، به‌وه‌ى یه‌كه‌میان (له‌سه‌ر بناغه‌یه‌كى لۆجیك و عه‌قلَه‌وه‌ دامه‌زراوه‌و پره‌نسیپى ویَنه‌یى و بنه‌مایه‌كى فۆرمى له‌خۆگرتووه‌ كه‌ كارى هونه‌رى به‌و پیَیه‌ى لاسایكردنه‌وه‌ى سرووشته‌ له‌خۆیدا به‌رجه‌سته‌ ده‌كات، هه‌رچى دووه‌میانه‌، كه‌ سیسته‌میَكى تازه‌ى مه‌عریفییه‌ ته‌نیا له‌سه‌ر پره‌نسیپى هه‌ست كردن به‌ جوانى كار ده‌كات، كه‌ ئه‌مه‌ش یه‌كه‌مین كلیلى چیَژ وه‌رگرتن له‌ هونه‌ره‌ به‌و پیَیه‌ى خه‌یالَ له‌ هه‌موو كۆت و پیَوه‌نده‌كانى عه‌قلَ ئازاد ده‌بیَت.) 
ئه‌م تیَڕوانینه‌ى سه‌ره‌وه‌ مه‌رج نییه‌ له‌گه‌لَ هه‌موو سه‌رده‌مه‌كان كۆك بیَت، چونكه‌ قۆناغه‌كانى ئیستیَتیك له‌ ریَڕه‌وى میَژوودا گۆڕانى به‌سه‌رهاتووه‌و به‌گویَره‌ى تیۆریایه‌كانى تایبه‌ت به‌م زانسته‌ گۆڕاوه‌، به‌لاَم ئه‌مه‌ى وترا زیاتر به‌سه‌ر رۆشنگه‌ره‌كانى ئه‌لَمانیا ده‌چه‌سپىَ، به‌تایبه‌تى بیروڕاكانى ئه‌لسه‌نده‌ر باومگارتن (1714- 1762ز) كه‌ یه‌كیَكه‌ له‌ تیۆریسته‌ ناسراوه‌كانى بوارى ئیَستیتیك ء ئه‌و دیواریَك ده‌خاته‌ نیَوان لۆجیكیَكى عه‌قلَگه‌رایى و جوانیناسییه‌كى هونه‌رى. بۆیه‌ش لیَره‌دا هه‌ولَى هیَنانه‌وه‌ى ئه‌م بیروڕایه‌مان دا، چونكه‌ نزیكترین بیروڕایه‌ كه‌ به‌ندیوارییه‌كى له‌گه‌لَ ده‌قى شیعرى هه‌بیت.
هه‌روه‌ها (كانت)ى فه‌یله‌سوفى ئه‌لَمانى نزیك له‌و سه‌رده‌مه‌ و نزیك له‌و بیروڕایه‌ قسه‌ له‌باره‌ى لاسایكردنه‌وه‌ى سرووشت و مه‌سه‌له‌ى رۆح و مه‌سه‌له‌ى سوودو چیَژ كردووه‌و به‌ هه‌موویان ده‌قى شیعرى و جوانییه‌كانى ده‌خه‌نه‌ به‌ر تیشكى لیَكۆلَینه‌وه‌، كه‌ دواجار ریَگاخۆشكه‌ر ده‌بن بۆ دۆزینه‌وه‌ى جوانیى له‌ناو به‌رهه‌مه‌ هونه‌رى و ئه‌ده‌بییه‌كاندا به‌تایبه‌تى ده‌قه‌ شیعرییه‌ كلاسیكییه‌كانى كورد.
به‌ راى بۆمگارتن Baumgarten (ئیَستیَتیك زانستى زانینى هه‌ست ء تیۆرى هونه‌ره‌ جوانه‌كان و تیۆرى زانینى ساده‌و هونه‌رى بیركردنه‌وه‌یه‌ له‌ جوانى)  كه‌وابوو لیَره‌وه‌ هه‌ست كردن و گرنگى دان به‌ هه‌ستى مرۆڤ كه‌م تا زۆر پیَچه‌وانه‌ى دیوه‌ شاراوه‌ بىَ هه‌سته‌كه‌ى لۆجیك و عه‌قلَه‌ كه‌ كلاسیسته‌كان هه‌میشه‌ بانگه‌شه‌یان بۆ ده‌كرد، چونكه‌ ده‌شىَ هه‌ردووكیان یه‌كبگرن بۆ ئه‌وه‌ى بیركردنه‌وه‌یه‌كى ته‌ندروست به‌رهه‌م بیَنن, چونكه‌ بیركردنه‌وه‌كه‌ له‌ ریَى عه‌قلَ ده‌بیَت، به‌لاَم بیركردنه‌وه‌ له‌ جوانى، هه‌ستیش له‌گه‌لَ خۆى په‌لكیَشى كرده‌كه‌ ده‌كات, كه‌ دواتر به‌ره‌و كاملَ بوون ده‌چىَ.
 به‌ جیابوونه‌وه‌ى عه‌قلَ و هه‌ستیش فه‌لسه‌فه‌ وه‌ك داپۆشه‌رى چه‌مكه‌كان به‌هایه‌كى ئه‌وتۆى نامیَنىَ، به‌و پیَیه‌ى خودى بۆمگارتن (ئه‌و هیَزه‌ى كه‌ جه‌خت له‌سه‌ر لۆجیك ده‌كات، كه‌ هیَزى بالاَى ئه‌قلَه‌، له‌گه‌لَ ئه‌و هیَزه‌ى كه‌ جه‌خت له‌سه‌ر ئیستاتیكا ده‌كات، كه‌ هیَزى نزمى هه‌سته‌، كردنى به‌ دوو به‌شى هیَزى زانین، كه‌ به‌ لۆجیك ده‌گه‌ینه‌ هه‌ق و به‌ ئیستیَتیكاش ده‌گه‌ینه‌ هونه‌ر)
كه‌واته‌ تام و چیَژ وه‌رگرتن له‌ ده‌قیَكى ئه‌ده‌بى ده‌بىَ به‌هۆى ئیستیَتیكه‌وه‌ بیَت و به‌ پیَوه‌ره‌كانی  ده‌توانرىَ به‌ها جوانه‌كانى ده‌قه‌كه‌ ده‌ستنیشان بكرىَ، نه‌ك به‌ پیَوه‌ره‌ عه‌قلَیه‌كان, چونكه‌ پیَوه‌ره‌ عه‌قلَیه‌كان هه‌ست به‌رهه‌م ناهیَنن, به‌لَكو هه‌سته‌كان ده‌بنه‌ هۆى جولاَنى كرده‌ى بیركردنه‌وه‌.
له‌ ژیَر رۆشنایى تیَڕوانینه‌كانى (كانت و بۆمگارتن)، شه‌و وه‌ك دیارده‌یه‌كى سرووشتى گه‌ردوون له‌ ده‌قى (شه‌و كه‌سىَ پرسیویه‌ له‌ خۆده‌رخستنى...) مه‌حوى، شیده‌كه‌ینه‌وه‌و هه‌ولَى به‌ده‌ستهیَنانى به‌ها جوانییه‌كانى ده‌ده‌ین.

شه‌و و پیَوه‌ره‌كانى جوانى و ناشیرینى
بیَگومان جوانیى وه‌كو چه‌مكیَك له‌ كه‌سیَكه‌وه‌ بۆ كه‌سیَكى تر ده‌گۆڕیَت، به‌لاَم به‌ شیَوه‌یه‌كى گشتى له‌ چه‌ند روویه‌كى گشتیدا هاوبه‌شن، له‌به‌رهه‌ندىَ زۆربه‌ى شته‌كان به‌ تیَڕوانینه‌ گشتییه‌كه‌ حوكمى جوانى یان ناشیرینى به‌سه‌ردا ده‌سه‌پىَ، ئه‌مه‌ له‌ به‌رهه‌مى ئه‌ده‌بیدا له‌ شتیَكدا جودا ده‌بیَته‌وه‌، ئه‌ویش بریتییه‌ له‌ كرده‌ى داهیَنان، به‌ هۆى داهیَنانه‌وه‌ جوانییه‌كان پوخت ده‌بنه‌وه‌و چڕبوونه‌وه‌ى تیَڕوانینه‌ جوانى ئامیَزه‌كان زۆرجار داهیَنان ده‌خولقیَنن و دووباره‌ ده‌بنه‌وه‌ جوانییه‌كى پوختتر.
له‌ راستیدا (ئیَستیَتیك ماده‌م زانستى زانینى هه‌سته‌كانه‌ و ئامانجیش لیَى گه‌یشتنه‌ به‌ پله‌ى كه‌مالَى ئه‌و هه‌سته‌، ئه‌مه‌ بۆ خۆى جوانییه‌، هه‌ر كه‌مء كوڕییه‌كیش له‌م هه‌ست كردنه‌ بریتییه‌ له‌ ناشیرینى)
كه‌وابوو گرنكه‌ له‌ هه‌ر شتیَكدا هه‌ولَدان بۆ پله‌ى كه‌مالَى ئه‌و هه‌سته‌ له‌لایه‌ك كرده‌ى داهیَنان دروست ده‌كات و له‌لایه‌كى تر جوانیى ده‌خاته‌ روو. بۆیه‌ ده‌شىَ ئه‌و شته‌ى لاى هه‌ستى خه‌لَك جوان نییه‌, چونكه‌ ئه‌و خه‌لَكه‌ به‌ ئه‌زموونى كه‌مالَ تینه‌په‌ڕیون، به‌لاَم لاى شاعیر جوان بیَت، به‌و پیَیه‌ى له‌ناو ئه‌و گه‌یشتن به‌ كه‌مالَه‌ چیَژو باره‌ تایبه‌تییه‌كه‌ى چیَژ هه‌یه‌.
 لیَره‌دا چه‌مكى (شه‌و) ئه‌گه‌ر پیَچه‌وانه‌كه‌ى وه‌ربگرین له‌ میَژوودا، (رۆژ) جوانى و مه‌سه‌له‌ى سوودگه‌یاندنى له‌خۆدا به‌رجه‌سته‌ كردووه‌, به‌ پیَچه‌وانه‌وه‌ له‌ ئه‌ده‌بیاتى كلاسیكدا شه‌و هیَماى تاریكى و ناخۆشى و بیرهیَنانه‌وه‌ى قه‌برو شته‌ ترسناكه‌كانه‌, ئه‌مه‌ به‌ پیَوه‌رى خه‌لَك، به‌ گشتى شه‌و ناشیرینى و رۆژ جوانى به‌خشه‌. كه‌واته‌ پیَویستمان به‌وه‌یه‌ نهیَنى شه‌و ئاشكرا بكه‌ین بۆ ئه‌وه‌ى بتوانین جوانییه‌كه‌ى بدۆزینه‌وه‌. به‌م پیَیه‌ ده‌شىَ وه‌ك هاوشانى پیَناسه‌كه‌ كه‌ تیۆرى زانین- مه‌عریفه‌یه‌، به‌و تیۆرو تیَڕوانینه‌وه‌ مه‌عریفه‌ى كه‌سیَك بۆ هه‌ست كردن به‌ جوانى له‌ خه‌لَكیَكى تر جودا بیَت، ئه‌مه‌ش پیَوه‌ریَك له‌ خۆیدا به‌رجه‌سته‌ ده‌كات كه‌ (پیَوه‌ر دانان بۆ بڕیار، كارى كه‌سیَكه‌ كه‌ به‌ ریَى سامانى زانینه‌وه‌ له‌ جه‌ماوه‌ر جیا ده‌بیَته‌وه‌) . بۆیه‌ ده‌كرىَ هه‌ست كردن به‌ جوانى له‌لایه‌ن شاعیریَكه‌وه‌ بۆ شاعیریَكى تر جودا بیَت، به‌ گویَره‌ى ئه‌زموون و تیَگه‌یشتن و سامانه‌ مه‌عریفییه‌كه‌ى و قوولَبوونه‌وه‌ له‌ به‌ها بالاَكانى سرووشت و ده‌روروبه‌ر و هونه‌ر.
لاى مه‌حوى باسكردنى شه‌و، به‌ مه‌به‌ستى به‌رهه‌مهیَنانیى ره‌وانبیَژى و ده‌ست ره‌نگینى نییه‌ له‌ فه‌ساحه‌ت و به‌لاغه‌ت، وه‌ك ئه‌وه‌ى هه‌ندىَ شاعیر جوانى ره‌وانبیَژی و هونه‌ره‌كانیان مه‌به‌ست بووه‌, بۆ ویَنه‌ نیشاندانى گه‌ردوون له‌ چاوى كه‌سیَكى وه‌ك (حاجى قادر) له‌ ئه‌نجامى رامان و تیَفكرینیه‌تى له‌ سینى و فنجان و قاوه‌یه‌ك، كه‌ ئه‌مه‌ش بۆ خۆى نیشاندانى جوانییه‌كه‌، به‌لاَم ئه‌مه‌ پیَویستى به‌ ئه‌زموون و كاملَ بوونى رۆح نییه‌، وه‌ك حاجى ده‌لىَ:
قاوه‌چى به‌زمى ئه‌تۆ دونیایه‌ سینى ئاسمان
ئافتابى زه‌رفه‌، فنجانى مه‌هه‌، قاوه‌یى شه‌وه‌
لیَره‌دا دونیاو ئه‌وه‌ى له‌ناو دونیا هه‌یه‌ به‌ ئاسمان و رۆژ و مانگ و شه‌و، به‌ قاوه‌چى و سینیى و فنجان و ژیَرفنجان و قاوه‌كه‌ شوبهیَنراوه‌, كه‌وابوو ته‌نیا رامانه‌ له‌ دیمه‌نیَك و هه‌ست كردنه‌ به‌ ویَكچوونى ئه‌م دوو شتانه‌. به‌لاَم به‌لاى مه‌حوى جوانیى شه‌و، كه‌ لاى خه‌لَكى جوان نییه‌، ئه‌م نهیَنى و شاراوه‌یی جوانییه‌كه‌ى له‌ تیَڕوانینى تره‌وه‌ ده‌بینىَ كه‌ هه‌موویان له‌ به‌ره‌نجامى چیَژو هه‌ست كردن به‌ ئه‌زموونى كاملاَنه‌ى خوده‌وه‌ سه‌رچاوه‌یان گرتووه‌. وه‌ك ده‌لَىَ:
شه‌و كه‌سىَ پرسى له‌ خۆ ده‌رخستنى په‌روانه‌ شه‌و
ئه‌و وتى: ناتیَگه‌یشتوو! ته‌جره‌به‌ى مه‌ردانه‌ شه‌و
ده‌رخستنى نهیَنییه‌ك بۆ نیشاندانى جوانییه‌ك له‌ قوولَ بونه‌وه‌یه‌ له‌ دیارده‌ی پرسیاركردن له‌ هه‌بوونى په‌روانه‌ له‌ شه‌وداو ون بوونى له‌ رۆژدا، كه‌ شاعیر بۆ شتیَكى گرنگى ده‌گیَڕیَته‌وه‌، كه‌ پیَى وایه‌ جوانى شه‌و له‌وه‌دایه‌ كه‌ كاتى ته‌جره‌به‌ى مه‌ردانه‌، چونكه‌ ئه‌گه‌ر رۆژ سه‌رچاوه‌یه‌ك بیَت بۆ ژیانى هه‌موو خه‌لَك، ئه‌وا بۆ جوانى عه‌شق و خۆ دۆزینه‌وه‌ له‌ چوارچیَوه‌ى چیَژى مه‌ردانه‌، شه‌و هه‌موو كه‌س له‌ خۆناگرىَ، به‌لَكو وه‌ك چۆن په‌روانه‌ شه‌وى هه‌لَبژاردووه‌ بۆ سوتان له‌ ده‌ورى مۆم، ئه‌وا به‌ هه‌مان شیَوه‌ ئه‌وه‌ى بیه‌ویَت جوانیى مه‌ردایه‌تى تاقى بكاته‌وه‌ ده‌بىَ له‌ شه‌ودا تاقى بكاته‌وه‌.

ئیَستیَتیكى ده‌ق و وشه‌ى شه‌و
له‌م ده‌قه‌ى مه‌حویدا ئه‌گه‌ر به‌ دیوه‌ ساده‌كه‌ى لیَى بڕوانین وشه‌ى (جوان، جوانى) نه‌هاتووه‌، به‌لاَم ئیستیَتیكه‌كه‌ له‌ ناوه‌ڕۆكه‌كه‌یدایه‌ كه‌ خویَنه‌ر به‌ره‌و رووى جوانكارى و ره‌وانبیَژى بوونى ده‌ق نابات ئه‌وه‌نده‌ى په‌لكیَشى ده‌كات بۆ گه‌یشتن به‌ نهیَنیه‌كانى شه‌و، ئه‌مه‌ به‌ره‌و ئه‌و رایه‌ى كانت-مان ده‌بات كه‌ به‌هۆى هه‌سته‌وه‌ له‌ بابه‌ت تیَبگه‌ین و به‌و تیَڕوانینه‌ پیَویسته‌ ((هه‌ست بۆ جوانى (واتا هه‌ستى ناسكتر)ء چیَژى چاك له‌یه‌كترى جیاكریَنه‌وه‌...ئه‌گه‌ر بلَیَم جوانه‌ ئه‌وا هۆشسامبوونه‌كه‌ى خۆم راده‌گه‌یه‌نم به‌لَكو هاوكات ده‌بیَژم كه‌ ئۆبژیَكته‌كه‌ گه‌ره‌كه‌ ئه‌وانیدیكه‌ش هۆشسام بكات))  لیَره‌وه‌ سه‌رسامبوونى خویَنه‌ر به‌ ده‌قه‌كه‌ى مه‌حوى، له‌ ئه‌نجامى ئه‌و وه‌رچه‌رخانه‌یه‌ كه‌ له‌ زه‌ینى خویَنه‌ردا پیَشبینى نه‌كراو بوو و نه‌ده‌بوو روویدابا، چونكه‌ له‌ هۆشى هه‌موومان و كلتوورى هه‌مووماندا شه‌و ئه‌و به‌ها جوانییه‌ى نیه‌. یان به‌ واتایه‌كى تر بنه‌ماى داهیَنانى ده‌قه‌كه‌ى مه‌حوى له‌ چۆنیه‌تى تیَڕوانین و دروست كردنى جوانى و بیركردنه‌وه‌ جوانه‌كه‌یه‌تى بۆ شه‌و, به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر له‌ سه‌رتاپاى شیعره‌كه‌ وردبینه‌وه‌.
له‌ناو ئه‌و ده‌قه‌ى مه‌حوى دا به‌تایبه‌تى و ده‌قه‌كانى ترى به‌گشتى، هونه‌ره‌ ره‌وانبیَژییه‌كان هیَنده‌ خۆیان نیشان ناده‌ن، ئه‌وه‌نده‌ى هه‌ست و تیَڕوانینه‌كانى مه‌حوى دیَنه‌ به‌ر دیده‌ى خویَنه‌ر، ئه‌مه‌ له‌گه‌لَ ئه‌و بڕوایه‌ یه‌كده‌گریَته‌وه‌ كه‌ پیَى وایه‌ (ویَنه‌ ئیستیَتیكییه‌كان و –ئه‌و شیَوازه‌ داهیَنكارییه‌- هیچ په‌یوه‌ندییه‌كى به‌ ره‌وانبیَژى- ریتۆریكا- نییه‌، به‌لَكو ئه‌مه‌ هه‌ستن، سۆزن، روانینن....)  بۆیه‌ ئه‌گه‌ر له‌م ده‌قه‌ى مه‌حوى وردبینه‌وه‌، ئه‌گه‌ر بنه‌ماى كیَش و سه‌رواش هه‌لَبوه‌شیَنینه‌وه‌ كه‌ بنه‌مایه‌كى گرنگى فۆڕمى به‌رهه‌مهیَنانى ده‌قى شیعرییه‌، ئه‌وا ده‌قه‌كه‌ وه‌ك هه‌ست و مه‌عریفه‌یه‌ك و ده‌ربڕینیَكى پڕ ئه‌زموون خۆى نیشان ده‌دا، كه‌ گه‌ره‌كیه‌تى باس له‌ نیشاندانى ئه‌زموونى ژیان له‌گه‌لَ شه‌ودا بكا و ویَناكردنى ئه‌و كاتانه‌ى كه‌ خه‌لَكى تر به‌ بىَ سامانى مه‌عریفیه‌وه‌ له‌ شه‌ویان روانیوه‌و ئه‌م/ شاعیریش به‌ سامانیَكى له‌بن نه‌هاتووى حسیَب ده‌كا، كه‌ دواتر نهیَنییه‌كانى جوانى لیَوه‌ به‌رهه‌م دیَت.

ئیستیَتیكاى شه‌وء سه‌رچاوه‌ى جوانییه‌كانى تر
ئه‌گه‌ر كه‌سیَكى وه‌كو (ئه‌فلاتون) جوانى بۆ بیستن و بینین گه‌ڕاندبیَته‌وه‌و له‌ هه‌موو هه‌سته‌وه‌ره‌كانى زیاتر بۆ ئه‌م دوانه‌ ته‌رخان كردبىَ  ئه‌وا به‌م پیَوانه‌یه‌ خه‌لَك به‌هۆى بینینه‌وه‌ هه‌ست به‌ جوانى یان ناشیرینى شه‌و ده‌كات، له‌و ریَگایه‌وه‌ به‌ كه‌مى ده‌ڕواننه‌ شه‌و، چونكه‌ له‌ ریَى بینینه‌وه‌ جوانییه‌كان له‌ناو تاریكایى شه‌ودا ون ده‌بن و خودى شه‌ویش له‌به‌ر تاریكییه‌كه‌ى ده‌بیَته‌ هۆى شاردنه‌وه‌ى رۆح و جه‌وهه‌ره‌كه‌ى، لیَره‌دا (مه‌حوى) هه‌ست به‌ رۆح و بیركردنه‌وه‌یه‌كى ناوازه‌ ده‌كات، به‌وه‌ى تاریكایى شه‌و ئه‌گه‌ر به‌ چاوى بینینى ئاسایى پیَچه‌وانه‌ى رۆشناییه‌، به‌لاَم له‌ راستیدا جوانییه‌كه‌ى له‌وه‌دایه‌ كه‌ بۆ خۆى تاریكه‌و به‌هۆى ئه‌و تاریكاییه‌ مانگ و ئه‌ستیَره‌كان ده‌دره‌وشیَنه‌وه‌:
هه‌ر سیابه‌ختانى عیشقه‌ مه‌زهه‌رى نوورى هودان
شه‌ونه‌بىَ ئه‌ستیَره‌ مه‌ستوورن به‌كه‌م مه‌ڕوانه‌ شه‌و
ئه‌وانه‌ى به‌هۆى ده‌ردى عیشقه‌وه‌ چاره‌و به‌ختیان ره‌ش بووه‌، ئه‌وانه‌ له‌ شه‌واندا نوورى هیدایه‌تیان تیَدا دیار ده‌دا، له‌گه‌لَ ئه‌وه‌شدا ئه‌وانه‌ى به‌ كه‌م ده‌ڕواننه‌ شه‌و نازانن كه‌ نهیَنى و جوانى شه‌و له‌وه‌دایه‌، ئه‌گه‌ر شه‌و نه‌بىَ ئه‌ستیَره‌كان ده‌رنه‌ده‌كه‌وتن. كه‌وابوو با له‌ خودى خۆیدا خه‌لَك به‌ چاوى ئاسایى سه‌ر به‌كه‌مى لىَ بڕوانىَ، به‌لاَم له‌ جه‌وهه‌ردا شه‌و ده‌چیَته‌وه‌ ناو تیۆریاى سوود گه‌یاندن، ئه‌مه‌ش له‌و روانگه‌یه‌وه‌ شه‌و ئه‌م سووده‌ى به‌خشیوه‌ كه‌ ئه‌ستیَره‌ ده‌رده‌كه‌ون، واته‌ به‌هاى جوانى ئه‌ستیَره‌ له‌ خودى خۆیدا نییه‌، ئه‌وه‌نده‌ى له‌ بوونیه‌تى له‌ كاتى شه‌وان، چونكه‌ له‌ رۆژدا ئه‌ستیَره‌ هیچ به‌هایه‌كى نابیَت:

بۆیه‌ زولَمه‌ت پۆشه‌، نورى ئه‌هلى جه‌وهه‌ر ده‌ركه‌وىَ
سه‌یرى حه‌ققى كه‌ن له‌سه‌ر ئه‌م ماه و ئه‌ستیَرانه‌ شه‌و
ئه‌گه‌ر له‌ رۆژدا كه‌سه‌ خاوه‌ن رۆشناییه‌كان نه‌توانن ده‌ربكه‌ون، ئه‌وا كاتیَكى تر هه‌یه‌ كه‌ كاتى شه‌وانه‌، شه‌و به‌رگى تاریكى له‌به‌ر ده‌كا بۆ ئه‌وه‌ى ببیَته‌ مه‌یدانیَكى تر و ئه‌و كه‌سانه‌ى شیاوى رۆشنین له‌و تاریكاییه‌دا ببینریَن، بۆیه‌ش شه‌و حه‌قى به‌سه‌ر مانگ و ئه‌ستیَره‌ هه‌یه‌.
كه‌واته‌ ئه‌گه‌ر به‌ پیَوه‌ره‌ بینیینیه‌كه‌ بۆى بڕوانرىَ، كه‌ بینین به‌شیَكه‌ له‌ پیَنج هه‌سته‌كه‌، ئه‌وا جوانى شه‌و نه‌بیَت، ناكرىَ چاكه‌كه‌ بۆ خودى ئه‌و چه‌مكانه‌ بگه‌ڕیَنریَته‌وه‌ كه‌ خاوه‌نى رۆشناین، چونكه‌ له‌ تاریكیدا نه‌بىَ ئه‌وانه‌ به‌هایان نیه‌.
له‌لایه‌كى تر رۆژ وه‌ك ئاویَنه‌یه‌ك دیوى ده‌ره‌وه‌ى مرۆڤه‌كان نیشان ده‌دات, ئه‌وا له‌ شه‌ودا كرده‌كه‌ پیَچه‌وانه‌ ده‌بیَته‌وه‌، چونكه‌ شه‌و دونیاى رۆح ده‌خاته‌ به‌ر تیشكى جوانى، بۆیه‌ جوانیى و سوودى شه‌و له‌وه‌دایه‌ كه‌ كرده‌وه‌ى گوناهباران ده‌شاریَته‌وه‌، به‌هۆى تاریكییه‌كه‌یه‌وه‌، ئه‌گه‌ر رۆژ بیانخاته‌روو، ئه‌وا شه‌و ده‌بیَته‌ دالَده‌یه‌ك و نایه‌وىَ گوناه، كه‌ دیویَكى ناشیرینى یه‌ نیشانى خه‌لَك بدات, واته‌ هیَزى زالَى جوانى كه‌ شه‌وه‌، به‌سه‌ر هیَزى زالَى ناشیرینى كه‌ رۆژه‌، زالَ ده‌بیَت:
ئه‌م سیارۆزیى منه‌ پۆشیویه‌ عه‌یبى كه‌سان
ئاشكاره‌ سه‌ترى ئه‌حوالَى گونه‌هكارانه‌ شه‌و.
ئه‌گه‌ر گوناه و عه‌یب له‌ رووكه‌شدا ناشیرینیى له‌ناو خه‌لَك نیشان بدات، ئه‌وا ده‌بىَ په‌ناو په‌سیویَك هه‌بیَت ئه‌م ناشیرینیه‌ له‌ خۆ بگریَت، به‌ مانایه‌كى تر ئه‌و ده‌ردى ئه‌وین و ئه‌وین داران، كه‌ له‌ناو كۆمه‌لَگه‌دا به‌ شیَت و نابووت و خراپ به‌رجه‌سته‌بووه‌، ئه‌وا له‌ حه‌قیقه‌تدا ئه‌گه‌ر په‌ناگه‌یه‌ك ده‌ست بكه‌ویَت ته‌نیاو ته‌نیا خودى شه‌وه‌ له‌ خۆیان ده‌گرىَ. له‌به‌ر هه‌ندىَ هه‌تا دونیا ماوه‌و هه‌تا ده‌گه‌ین به‌ رۆژى حه‌شر، جوانییه‌كى شاراوه‌ هه‌یه‌ ئه‌و جوانییه‌ له‌ تاریكیدا خۆى ده‌نویَنیَت، كه‌ په‌رده‌پۆشى گوناه و شته‌ ناشیرینه‌كانه‌ و له‌گه‌لَ ئه‌وه‌شدا هاوده‌م و هاوده‌ردى عاشقانیشه‌. كه‌واته‌ ئه‌گه‌ر له‌ رووكه‌شدا ناشیرینییه‌كان ده‌ربكه‌ون، ئه‌وا ئیَستیَتیك جه‌وهه‌رو رۆح ده‌خویَنیَته‌وه‌و دونیاى ناوه‌وه‌ كه‌ دونیایه‌كى په‌نهانه‌، پڕه‌ له‌ جوانى و پیَچه‌وانه‌ى بیرو ئاڕاسته‌ى خه‌لَك و كۆمه‌لَگایه‌، كه‌ ئه‌وان رۆح و ناوه‌ڕۆك نابینن و هه‌موو شته‌كان له‌ سوود و چیَژ و رووكه‌شدا به‌ جوان داده‌نیَن:
نه‌بووه‌، نابینى له‌ شه‌و مه‌حره‌مترىَ تا رۆژى حه‌شر
په‌رده‌پۆشه‌، هه‌مده‌مه‌، هه‌مده‌ردى عوششاقانه‌ شه‌و
وه‌ك چۆن مه‌حره‌مه‌كان تا مردن له‌یه‌كتر دانابڕیَن، به‌ هه‌مان شیَوه‌ شه‌و لاى سۆفییه‌كان به‌ مه‌حره‌میَك دانراوه‌و هه‌میشه‌و هه‌موو كات جیَگاى رازو نهیَنییه‌كان و هاوده‌م و هاوده‌ردى ئه‌وانه‌یه‌ كه‌ له‌گه‌لَ شه‌و ئاویَته‌ ده‌بن، به‌لاَم ئاویَته‌یه‌كى جه‌سته‌یى نا، به‌لَكو ئاویَته‌یه‌كى رۆحى، ئه‌و ئاویَزان بوونه‌ى كه‌ تا حه‌شر له‌یه‌كتر جودا نابنه‌وه‌.

شه‌و وه‌ك دلَدارو فیداكار
لیَره‌دا شه‌و له‌ قالب و پیَناسه‌ ئاساییه‌كه‌ى ته‌واو خۆى داده‌بڕیَت، به‌وه‌ى ده‌گاته‌ قۆناغى كاملَ بوون، لیَره‌دا مرۆڤ / شاعیر، له‌ناو خودى هاوكیَشه‌كانى شه‌و و رۆژ به‌هایه‌كى نییه‌، ئه‌وه‌نده‌ى جه‌خت كراوه‌ته‌وه‌ سه‌ر ناسینیَكى شه‌و وه‌ك چواندنى به‌ كه‌س، به‌ واتاى ئه‌وه‌ى جوانى و ئیَستیَتیكى شه‌و به‌هایه‌كى ئه‌وتۆى نییه‌، ئه‌گه‌ر به‌ قۆناغى ئه‌وین و دلَدارى تیَنه‌په‌ڕىَ، كه‌ ده‌بىَ له‌م خۆشه‌ویستییه‌دا خۆى بكاته‌ قوربانى، ئه‌گه‌ر رۆژ هه‌روه‌ك چۆن لاى خه‌لَك جوان و پڕ به‌رهه‌مه‌، به‌لاَم ئه‌وه‌ خه‌لَكى ئاسایین كه‌ وا تیَده‌گه‌ن، له‌ راستیدا له‌پشت ئه‌م تیَگه‌یشتنه‌ ده‌بىَ بیركردنه‌وه‌و روانینیَكى تر هه‌بیَت، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ شه‌و ماوه‌یه‌ك ناو خۆیدا و له‌ناو ئیستیَتیكدا به‌هاكانى خۆى په‌خش ده‌كات، به‌لاَم دواتر له‌م حاله‌ته‌ ده‌گاته‌ ترۆپك و له‌ چاوه‌ڕوانى دلَداره‌كه‌ى خۆیدا ده‌بیَت له‌ ئیَواره‌وه‌ تا به‌یانى. سه‌ره‌نجام شه‌و خۆى ده‌كاته‌ قوربانى ته‌نیا بۆ ئه‌وه‌ى رۆژ خۆى ده‌ربخا، كه‌واته‌ جگه‌ له‌ واتا فه‌رهه‌نگیه‌كه‌ى نه‌مانى شه‌و و هاتنى رۆژ، خودى ئه‌م كرده‌یه‌و به‌م تیَڕوانینه‌ ئیستیَتیكاى شه‌و ده‌خاته‌ پله‌ى رۆح و بیركردنه‌وه‌یه‌كى هه‌ست ئامیَز بۆ جولاَندنى بیرو هزرى خویَنه‌ر/ وه‌رگر له‌ چوارچیَوه‌ى به‌هاكانى ده‌قدا:
شه‌و هه‌موو شه‌و چاوه‌ڕیَیه‌ رۆژ هه‌لَىَ، هه‌ر رۆژ هه‌لاَت
مه‌حوه‌ سه‌رتاپا له‌به‌ر پیَیا فیداكارانه‌ شه‌و
لیَره‌ به‌دواوه‌ گوتارى مه‌حوى وه‌كو شاعیر ده‌گۆڕىَ، به‌وه‌ى تا ئیَستا له‌ چوارچیَوه‌ى وه‌سفدا ده‌خولایه‌وه‌، لیَره‌وه‌ گوتاره‌كه‌ روو له‌ خه‌لَكى تر ده‌كات و شه‌و ده‌كاته‌ ننونه‌یه‌كى په‌رستن، له‌و سۆنگه‌یه‌ى بۆ تیَگه‌یشتن له‌ جۆرو چۆنیه‌تى په‌رستن. شاعیر له‌نیَو هه‌موو نمونه‌كانى ده‌وروبه‌ردا (شه‌و) ده‌كاته‌ پیَوه‌رو نمونه‌یه‌كى هه‌ره‌ راست و دروست، بۆ ئه‌وه‌ى ئیَستیَتیك و ره‌ونه‌قیَك به‌ په‌رستنه‌كه‌ بدات، به‌ جۆریَك ده‌یه‌وىَ بلَىَ: ئه‌وه‌ى بیه‌وىَ په‌رستنى ته‌واو ء بىَ خلَت و خار ئه‌نجام بدات، ده‌بىَ واز له‌ رۆژ بیَنیَت، له‌م تیَڕوانینه‌وه‌ پیَچه‌وانه‌ى نه‌ریت و جوانیه‌كانى كۆمه‌لَگه‌ هه‌نگاو ده‌نیَت، به‌وه‌ى كه‌ خه‌لَك، په‌رستن ئه‌نجام ده‌دات به‌ شیَوه‌ى روالَه‌تى و قوربانیدان و فیداكارى تیَدا نییه‌، له‌به‌رهه‌ندىَ جوانترین نمونه‌ دیَنیَته‌وه‌ كه‌ هه‌ر كاتیَك رۆژ ده‌رده‌كه‌وىَ، هه‌ر زوو شه‌و خۆى ده‌كاته‌ قوربانى، كه‌وابوو وه‌ك ئه‌م نمونه‌یه‌ مرۆڤه‌كان ئه‌گه‌ر په‌رستنى راسته‌قینه‌ ئه‌نجام بده‌ن، ده‌بىَ به‌ په‌نهانى خۆیان بكه‌نه‌ قوربانى په‌رستنه‌كه‌یان:

 
ئه‌ده‌ب و هونه‌ر
وێنە
زانیاری ده‌رباره‌ی ئۆسکاری ئه‌مساڵ
ئه‌مساڵ یادی 85 ساڵه‌ی خه‌ڵاتی ئۆسکاره‌، که‌ خه‌ڵاتێکی جیهانیه‌ و هه‌موو ئه‌ستێره‌کان...
وێنە
ئه‌مشه‌و ئارگۆ خه‌ڵاتکرا
ئارگۆ Argo به‌رده‌وامه‌ له‌ بردنی خه‌ڵاته‌ جیهانیه‌کان، شه‌وی رابردوو به‌رواری 10...
وێنە
هونەرمەندی لاو شاکار ستار لە بەرهەمێکی نوێدا
  شاکار ستار گەنجێکی تازە پشکوتوی ناو باخچەی هونەری کوردیە، و ساڵی ١٩٩١ لەشاری سلێمانی لەدایک بوە، ساڵی...
وێنە
ژن بابه‌ته‌ یان ده‌قی شیعری؟!
  ژن بابه‌ته‌ یان ده‌قی شیعری؟! هێمن عومه‌ر خۆشناو به‌ درێژایی مێژووی ئه‌ده‌بیات و له‌...
وێنە
کورتەیەک لە ژیانی فرانسیس هۆدگس نوسەری باخچە نهێنیەکە
فرانسس هۆدگس بێرنێت لەساڵی 1849 لە مانشستەری ئینگلتەرا لەدایک بوە، لەتەمەنی چوار ساڵیدا باوکی مردوە، لەساڵی...
وێنە
سه‌گ وه‌ڕى و كاروان تیَپه‌ڕى
                                 ...
وێنە
ئەنجلینا جولی سەد هەزاردۆلاربە پەنابەرە سوراییەکان دەبەخشێت
ئەستێرەی هۆلیوود ئەنجلینا جولی بری سەد هەزار دۆلاری وەک یارمەتی بە پەنابەرە سوریاییەکان بەخشی بەپێی...
وێنە
بۆ کوردستان ئامادە نیە باوەش بۆ هونەر بکاتەوە؟!
جێگەی باسە کوردستان وەکو وڵاتێکی سەر بە ئێراق هەرچەندە کە لە بواری سیاسی و بوارەکانی تردا دواکەوتوە، هۆکاری...
وێنە
گەوهەری میوزیک یانی
گەوهەر و داهێنەر و ئاوازدانەر و خاوەن بەناوبانگ ترین گروپی میوزیک یانی لەدایک بوی چواردەی نۆڤێمبەری ١٩٥٤ لە...
وێنە
نوێترین کلیپی هونه‌رمه‌ند " که‌ژال ئاده‌می "
  له‌‌سه‌‌ر لێوی گوڵی ژین بزه‌‌ی سوبحی ئومێده وه‌‌ره ئه‌‌ی موتریبی دڵ...
وێنە
تیشكیَك له‌سه‌رئه‌لبومه‌كه‌ى خالید ڕه‌شیدو قسه‌یه‌كیش له‌باره‌ى ئه‌نفالى هونه‌رى كوردی
گۆران دوكانى جاریَكیتر ده‌نگیَكى خۆش, وه‌ك ده‌نگى پروشه‌ى باران و ده‌گیَكى جوان وه‌ك دیمه‌نى...
وێنە
شه‌و لاى (مه‌حوى) روانینیَكى ئیستیَتیكیانه‌ به‌شى دووه‌م و كۆتایى
هیَمن عومه‌ر خۆشناو (شه‌قلاَوه‌) گه‌ر فیراق ئاگر هه‌موو رۆژىَ له‌ جه‌رگى به‌رنه‌دا بۆ...
وێنە
ئه‌و هونه‌رمه‌نده‌ی جه‌سته‌ی ئافره‌ت ده‌کاته‌ تابلۆ ..
گه‌وره‌ هونه‌رمه‌ندی ئه‌مریکی "كريج تريسی " ته‌مه‌ن 44 ساڵ فلچه‌که‌ی هه‌میشه‌ ...
وێنە
ئەنجیلینا جولی غیرە دەکات
رۆژنامەی " كلوزير" لە کۆپیە فەرنسیەکەیدا ئاشکرای کرد کە ئەستێرەی هۆلیود " ئەنجیلینا جولی " هەستی بە...
وێنە
راغب علامه‌ مۆبایله‌که‌ی لێدزرا
دوای ئه‌وه‌ی له‌گه‌ل براکه‌ی له‌ یه‌کێک له‌ چێشتخانه‌کانی شاری پاریسی پایته‌ختی ولاتی...
وێنە
ئه‌و وێنانه‌ی دنیای هونه‌ری وێنه‌گرتنیان هێنایه‌ پرسیار
وێنه‌گری به‌ناوبانگی جیهانی "مارك ماوسون " که‌ پسپۆره‌ له‌ وێنه‌گرتن له‌ ژێر ده‌ریا...
وێنە
ئه‌لیسا له‌ ریزی به‌هێزترین 100 ئافره‌ته‌کانی عه‌ره‌به‌
گۆرانیبێژی لوبنانی "ئه‌لیسا " دلخۆشه‌ به‌وه‌ی که‌ ناوی له‌و که‌سانه‌دا هه‌یه‌...
وێنە
فضل شاکر له‌ ترسی کوشتن راده‌کات
گۆرانیبێژی لوبنانی "فضل شاکر " ولاتی لوبنان جێده‌هێلێت و رووده‌کاته‌ ولاتی قه‌ته‌ر به‌پێی...
وێنە
نانسی عه‌جه‌رم خه‌ونی ئه‌وه‌یه‌ ئه‌مجاره‌ کوڕی ببێت
گۆرانیبێژی لوبنانی خه‌ون و ئاواتی ئه‌وه‌یه‌ که‌ منالی سێیه‌می کوڕ بێت له‌ لێدوانێکیدا بۆ...

ناردنی بابه‌ت

sirwan@kurdzhin.net
یان
sozi@kurdzhin.net

میوان له‌سه‌رهێڵ

کوردژین میوان له‌سه‌رهێڵه