لەبیرچوونەوە دیاردەیەکى سروشتیە،کەس نییە شتى لەبیر نەچێتەوە، بەڵام جیاوازى نێوان تاکەکان لە بڕء جۆرى لەبیر چوونەوەکەیە، واتە هەندآ کەس زۆر شنتى لەبیر دەچێتەوە بەڵام هەندێکى تر مام ناوەندیە، کەسالنێکیش هەن یادکردنەوەیان بەهێزە بەکەمى شتیان لەبیر دەچێتەەوە، هەروەها هەندآ کەس هەن بە زۆرى نهاویان لەبیر دەچێـتەوە هەندێکى تر مێژوو ء ژمارە.....هتد. بیر چوونەوەش دوو لایەنى هەیە: ١-لەبیرچوونەوەى ئیجابى: کگە بەهۆیەوە لە ڕووداو ء کارەساتە ناخۆشەکانى ڕابردوو شتى بیًَسود ڕزگارمان دەبێت هەروەها خەمء پەژارەکانمان لەبیر دەچێتەوە...هتد.
٢-لەبیرچوونەوەى سلبى: کە خەڵکى زۆر جەختى لەسەر دەکەنەوە وەک لەبیرژوونەوەى زانیارییەکان لەکاتى تاقیکردنەوە یان لەبیرچوونەوەى ناوى ئازیزء دۆستء برادەران یان بیرچوونەوەى کاتى پەیمانء زۆر شتى دیکە... هتد.
یەکەم: پێناسەى لەبیرچوونەوە
ئەزریجاوى بەم شێوەیەى خوارەوە پێناسەى لەبیرچوونەوە دەکات: (نەتوانینێکى سروشتى بە بیرهاتنەوەى ئەو زانیاریانەى یان ئەو کارامە جوڵەییانەى کە فێرخواز پێشتر فێریان بووە، ئەو نەتوانینە لەوانەیە گشتى بێت یان تایبەتى، بەردەوام بێت یان کاتى). (بەیاد نەهاتنەوەى زانیارىء لێهاتوویىء شارەزاییەکانە کە تاک پێیدا تێپەڕ دەبێت، لە بیرچوونەوە دیاردەیەکى سروشتییە لە هەموو مرۆڤێکدا ڕوو دەدات بەڵام هەندآ جار وەک نەخۆشیە بەهۆى تووش بوون بەهەندآ نەخۆشى وەکو (ڕلزهایمر) یان (دواى تووش بوون بە بەرکەوتنێکى بەهێزى دەماغ) یان (هەڵچوونێکى شۆک).
سێیەم: نیشانەى لەبیرچوونەوە
بەشێوەیەکى گشتى دەتوانین بڵێین بە یاد نەهاتنەوەى زانیارىء شارەزاییەکانە لە کاتى پێویستدا
. چوارەم: هۆکارەکانى لەبیر چوونەوە ١-تیۆرى پشت گوآ خستنء پووکانەوە (النڤریە الڕهمال والچمور بە کۆنترینى تیۆرى لەبیرچوونەوە دادەنرێت لەگەلڕ بۆچوونەکەى ئیبنج هاوس یەک دەگرێتەوە، ئەم تیۆرە پێى وایە شتە هەست پێراوەکانى ناو کۆئەندامى یاد کردنەوە ڕۆژ لەدواى ڕۆژ بەپێى کات بەرەو لاوازىء پووکانەوە. بەڵام لەگەلڕ ئەوەشدا ڕەخنەى لێگیراوە، چونکە هەندآ شارەزایى هەن ماوەیەکى زۆریش بەکاریان ناهێنن بەڵام بیرمان ناچێتەوە.
٢-تیۆرى تێکەڵء پێکەڵ بوونء ڕێگە گرتن (نڤریە التداخل والتعگیل بە بۆچونى لایەنگرانى ئەم تیۆرە مرۆڤ بۆیە شتى لەبیر دەچێتەوە چونکە زانیارى کۆنء نوآ تێکەڵ بەیەکترى دەبنء هەریەکەیان دەبن بە بەربەستء ڕێگر بۆ ئەوى تریان، بۆ نموونە مرۆڤ فێرى بابەتێک دەبێتء دواتى بابەتێکى تر دەخوێنێت ئەوا دوور نییە ئەو دوو بابەتە تێکەڵ بە یەکترى بنء ئەو مرۆڤە ناتوانێت وەک پێویست ئەو دوو بابەتەى کە فێریان بووە بیان هێنێتەوە یادى خۆى وە هەندێکى لەبیر دەچێتەوە
. لەبەرئەوە زۆربەى زانایان پێشنیازى ئەوە دەکەن کە نابێت دوو بابەتى چوون یەکء نزیک لەیەک بەدواى یەکتردا بخوێندرێن. ٣-تیۆرى کپء خەفە کردن (نڤریە الکبت بە بۆچوونى فرۆید سەرچاوەء هۆکارى سەرەکى لەبیرچوونەوە خەفەکردنى ئەو ڕووداو ء کارەساتء وروژێنەرانەیە کە بە ئازارء ناخۆشن هەستء سۆزء کەرامەتى مرۆڤ بریندار دەکەن.
واتە لە ڕێگەى پرۆسەى کپ کردنء چەپاندنەوە ئەو ڕووداو ء بەسەرهاتء وروژێنەرانە لە بواى هەستیەوە بۆ بوارى نەستى دەگوێزرێنەوە ء ئەو کەسە لە ئازارء ناخۆشییەکان ڕزگار دەکەن کەواتە بەپێى ئەم تیۆرە شتێک نییە ناوى لەبیرچوونەوە بێت، بەڵکو تەنها بریتییە لە دوور خستنەوەى شتە بەئازارء ناخۆشەکانء عەمبار کردنیان لە نەستدا.
مرۆڤ زۆر جار بەهۆى ڕووداء کارەساتى دڵ تەزێنء جەرگ بڕ بۆ ماوەیەکى دیاریکراو (زۆر یان کەم) ناوى خزمء کەسء کارىء ڕووداوەکانیء بەسەرهاتەکانى ژیانى لەبیر دەچێتەوە کە ئەم تیۆرە ناوى نا دیاردەى خۆ لەبیرچوونەوە (فقدان الژاکرە-amnesia) . ٤-تیۆرى سڕینەوە (نڤریە الڕمحاء
بەپێى ئەم تیۆرە ئەگەر مرۆڤ فیًَرى شتێک بێت دواى ئەوەى بارودۆخێکى نائاسایىء تایبەتى ڕووبدات ئەوە زۆر لەو شتە وەرگیراوە فێربووانە لەبیر دەچنەوە بارودۆخەکەش ئەمانەن:
ا-ڕێگە گرتن لە مژینى پڕۆتین: هەندێجار ئەگەر هەندێک مەواد لە لەشى مرۆڤدا کەم کات ئەوا ئەم کەمییە دەبێتە هۆى کەهەندآ لە پرۆتینەکان نەمژرێتء لەش سودیان لێوەر نەگرآ، ئەمەش دەبێتە هۆى ڕێگە گرتن لە عەمبار کردنء پاراستنى زانیارییەکان لەنا کۆئەندامى یادکردنەوەى درێژە ماوە کە ئەمەش دەبێتە هۆى لەبیرچوونەوەى ئەو زانیارەى کە ڕێکەوتى کاتى نەمژینى پرۆتینەکان دەکات
. ب -ڕووداوء کارەساتى دەروونىء جەستەیى: هەندێجار ڕووداوء کارەساتى دڵ تەزێنى جەستەیى یان دەروونى بەهێزە، دەبینە هۆى سڕینەوەء لەناو بردنى ژمارەیەک زانیارىء ڕووداوى عەمبارکراوى ناو کۆئەندامى یاد کردنەوە، ئینحا هەندێجار ئەو سڕینەوەء لە یادچوونەوەیە کاتییە هەندآ جاریش هەتا هەتاییە. . ج -زیان گجەیاند بە مێشک: کاتێک لەئەنجامى ڕووداوء کارەساتء خوو گرتن بە ماددەى بێ هۆشکەرء سڕکەرەوە هەندآ لە بەشەکانى مێشک زیانى پێدەکات یان لەناو دەچێت، ئەوا بڕێکى زۆر لە زانیارییەکانى ناو کۆئەندامى یاد کردنەوە بۆ ماویەکى کاتى یان هەتا هەتایى لەناو دەچنء دەسڕێنەوە.
پێنجەم: چارەسەر
دەبێت هەموومان ئەو ڕاستیە بزانین کە تاوەک ئێستاش زانست نەیتوانیوە بە شێوەیەکى ووردء زانستیانە جێگاو شوێنى عەمبار کردنى پاراستنى زانیارییەکانء ئەو ئەندامء بەشانەى کە بەرپرسیارن لە پرۆسەى یادکردنەوە دیارى بکات لەگەلڕ ئەم هەموو کەمء کوڕیان ئێستا زانیارییەکى زۆر دەربارەى کۆ ئەندامى یاد کردنەوەء چۆنێتى یاد کردنەوە هەیە کە مێشکى مرۆڤ بە درێژایى ژیانى تواناى عەمبار کردنى نزیکەى 200 ملیۆن تا دوو سآ بەلایین یەکەى لە زانیارى هەیە.
واتە زانیارى ئێمە زیاتر دەربارەى چۆنێتى کارکردنى یاد کردنەوەیە نەک جێگاو شوێنء ماهییەتىء سروشتى یادکردنەوە لە مێشکدا. چۆن یاد کردنەوەى خۆمان بەهێز بکەین؟
بۆ ئەوەى بە ئاسانى تۆمارء عەمبارى زانیارىء ڕووداوە گرنگەکانى ژیانمان بکرێتء لەکاتى پێویستدا بیان هێنینەوە یادى خۆمانء توشى بیرچوونەوەیان نەبین ن دەبێت ڕەچاوى ئەم خاڵانەى خوارەوە بکەین:
ئەو شتانەى لێیان تێدەگەینء ئەمسەرء ئەو سەریان دەزانین بە ئاسانى تۆمارء عەمبار دەکرێن وە لەکاتى پێویستدا دەیانهێنینەوە یادى خۆمان لەبەرئەوە ئەرکى سەر شانى هەموومانە هەوڵى تێگەیشتنى شتەکان بدەین نەک لەبەرکردنى بآ ماناء دەرخ. ٢-نابێت لەکاتى خوێندنەوەء تاوتآ کردنى دیاردەکانى ژیان ڕاستەوخۆ بچینە ناو قوڵایىء ووردە کارییەکان بەڵکو زۆر پێویستە یەکەمجار بە شێوەیکى گشتىء سەرتا سەرى سەیریان بکەین کەمێک شارەزایى گشتى دەربارەیان پەیدا بکەین.
٣-زۆر گرینگە شتە وشکء بێ ماناکان واتادار بکەینء پەیوەستیان بکەین بە پاشەڕۆژء چارەنووسى داهاتوومان بۆ ئەوەى پاڵنەرء حەزء ئارەزوو بۆ خۆمان درووست بکەین لە ڕێگەیەوە ببین بە کەسێکى خۆڕاگرء بە ئارامء بە ئاسانى لە ئیشء کارە قورسەکان ڕانەکەین.
٤-دووبارە کردنەوەى شتەکان هۆکارێکى زۆر گرنگە بۆ چەسپاندنى ڕووداو ء شتەکانى لە کۆئەندامى یاد کردنەوە دواتر بە ئاسان گەڕانەوەیان.
٥-ڕێکخستنى زانیارى شتەکان گرنگە، ئەو شتانەى کە بە ڕێکء پێکى لەبەر دەکرێنء تۆمارء عەمبار دەکرێن ئەوا هەر بەو ڕێکء پێکىء ئاسانییە دێنەوە یاد
. ٦- ئەو کارء چالاکیانەى بە کردەوەء شێوەیەکى پراکتیکى لە واقیعدا جآبەجێیان دەکەین، باشتر عەمبارء تۆمار دەکرێن دواتى بە ئاسانى دێننەوە یاد ئەگەر بەراورد بکرێت بەوە بابەتانەى کە تیۆرین
. ٧-تۆمار کردنء عەمبار کردنء پاراستنء یادکردنەوەى زانیاریىء ڕووداو ء دیاردەکانى ژیان پێویستى بە کەشء هەوایەکى گونجاء هەیە، بۆ نموونە خوێندنەوە لە شوێنێکى بێدەنگء خۆشء فێنک زۆر باشترە وە کاریکەر ترە لە شوێنێک قەرەباڵغء ناخۆشء زۆر گەرم یان زۆر سارد.
٨-ئەو کارو چالاکیانەى زۆر قورسء گرانن ئەوا بەچەندجارێک بیان خوێنینەوە یان سەرنجیان بدەین بۆ ئەوەى توشى ماندو بوونء بێزارى نەبین بەڵام ئەو ئیشء کارانەى ئاسانن ئەوا دەبێت بەیەکجار جآبەجێیان بکەین. ٩-هەر کاتێک هەستت بە بێزایىء ماندوو بوون کرد ئەوا واز لەو کارء چالاکییە بهێنەوە هەوڵ بدە خۆت بە یارىء گەڕانء چالاکى خۆشەوە خۆت خەریک بکە.
١٠-زۆر لە زانایان لەگەڵ ئەوەدان کە خوێندنەوە بە دەنگى بەرز باشترە لە دەنگى نزم.
١١-تاوەکو پێمان بکرێت بەلاى ئەو بابەتانەوە بچین کە حەزمان لێیەت، چونکە ئەو بابەتانە بە ئاسانى لەگەڵ ئارەزووەکانمان دەگونجێنء بە یاد هاتنەوەیان ئاسانە.
١٢-زیاتر ئاو خواردنەوە: ئەوانەى کە کەم ئاو دەخۆنەوە دەبێتەهۆى کەمبوونى ڕێژەى ئاو لە لەشدا کە ئەمەش دەبێتە هۆى ئەوەى کە خوێن کەمتر بچێت بۆ بەشەکانى مۆخى مێشک،کە ئەمەش دەبێتە هۆى ئەوەى کە پرۆسەى بیردکردنەوە لاوازء گران بێت.
١٣-چاودێریکردنى ممارەسەى وەرزشى بە شێوەیەکى بەرنامە بۆ داڕێژراو : وەک ڕۆشتنء پایسکیل لێ خوڕینء هەندآ ڕاهێنانى تر کە دەبنەوە هۆى ئەوەى کە خوێنى زیاتر بچێت بۆ بەشەکانى مێشکء مۆخ کە دەبنە هۆى پاراستنى بەشى جیاز لە مێشکدا.
١٤-گەڕاندنەوەى زانیاریە گرنگەکان: ناردنى مێشک یان شەپۆلەکانى بیرکردنەوەى مێشک بۆ ئەو زانیاریانەى کە دەمانەوێت بهێنینەوە یادمان






سةرجاوة:بةكرةجؤ