.
1- بەڕێوەبەری یانە Hemn Zanko لە کوردستان بە ئمێڵی ( hemn_kurdzhin@yahoo.com ) ..
ژمارەی مۆبایل ( 07824521572 ) .
2- بهڕێوهبهری گشتی ( ReKaN ) له ئهوروپا به ئیمێڵی ( Rekan_uk@hotmail.com ) ، ژماره تهلهفوونی( 00447754007706) .
پهڕهكان: 1
هاوريان من بيويستيم بة ئيوة هةية كةوا بيويستيم بة رابؤرتيكي ميزووي هةية كة كةسيك بتواني هاوكاريم بكات سوباسي هةستي مرؤ٠دؤستي دةكةم
لهسهر هێڵ نییه
لهسهر هێڵ نییه
هةر جيك بيت بس كة بكريت لة سةر ميزووي كورد بيت ياخود ميرنيشينةكان
لهسهر هێڵ نییه
Ùەرموو بەڕێزەکەم ئە بابەتەم کۆکردەوە بۆت ... بە هیوای سود Ù„ÛŽ بینین Ø›
ئەم وێنەیەشم بۆ دروست کردی بۆ لاپەڕەی سەرەتا
ئەڵقەی یەكەم
میرنشینی عوسمانی یەكێكە Ù„Û•Ùˆ میرنشینانەی ÙƒÛ•Ù„Û• ئەنازۆل لەسەر سنووری دەوڵەتی بێزەنتی سەری هەڵدا لەسەدەی 13ز لەپاڵ چەند میرنشینێكی تر وەكو ( ساروخان , قەرەمان , گەرمیان , مینتەشە , قەرەسین ) ÙƒÛ• بە میرنشینەكانی هێڕشبەر ناسراون Ù„Û• مێژووی دەوڵەتی عوسمانی لەسەر Øسابی دەوڵەتی بێزەنتی Ùراوان دەبوون Ùˆ كاریان دەكرد لەسەر بڵاوكردنەوەی ئایینی ئیسلام , جوگراÙیای میرنشینی عوسمانی یارمەتی دەربوو بۆ بەرÙراوان بوونی دەسەڵاتیان چونكە كەوتبووە باكووری رۆژئاوای ئەنازۆل لەسەر سنووری بیزەنتەو لێپرسراوی پاراستنی ÙƒÛ•Ù„ÛŽÙ†ÛŒ ئیسلامی هەروەها خەریكبوونی دەوڵەتی بێزەنتی بە ئاژاوەو Ø´Û•Ú•ÛŒ ناوەخۆ Ú† Ù„Û• قوستەنتینە یاخود لەناوچەكانی بەڵقان Ùˆ پێكدادانی بەردەوام Ù„Û•Ú¯Û•Úµ میرنشینە ئیسلامیەكانی تر وەكو میرنشینی قەرەسوو گەرمیان , ئەم بارودۆخە یارمەتی دەربوو بۆ Ùراوانخوازی عوسمانیەكان ÙƒÛ• لەساڵی 1326ز شاری بۆرسایان گرت لەساڵی 1331 نیقیایان گرت Ù„Û• ساڵی 1337 شاری نیقۆمیدیایان گرت دواتر پایتەختی دەوڵەتی بێزەنتی (قوستەنتینیە)ÛŒ گرت لەسەر دەستی سولتان Ù…Øمد ÙاتØÛŒ دووەم Ù„Û• 29ÛŒ ئایاری ÛŒ ساڵی 1453 ز ÙÛ•ØªØ ÙƒØ±Ø¯ ئەمەش وەرچەرخانێكی تازەبوو لەدەوڵەتی عوسمانی Ùˆ كردیانە پایتەختی خۆیان ئەمەش یارمەتی دەربوو بۆ ئەوەی هێرش بكەنەسەر ئەوروپای ناوەڕاست Ùˆ لەسەردەمی سولتان سەلیمی یەكەم 1512 ز ستراتیژیەتی دەوڵەتی عوسمانی Ù„Û• هێڕشكردن لەناوچەكانی رۆژئاوای دەوڵەتی عوسمانی گۆڕدرا بۆ ناوچەكانی رۆژهەڵاتی دەوڵەتەكە ئەمەش بەهۆی چەند هۆكارێكەوە بوو گرنگترینیان :
1-دەركەوتن Ùˆ Ùراونخوازی دەوڵەتی سەÙÛ•ÙˆÛŒ رچە شیعەی ئیمامی لەسەر دەستی شا اسماعیل سەÙÛ•ÙˆÛŒ 1501- 1524 ز .
2-دەركەوتنی چەند هێزێكی ئیستعماری ئەوروپی تازە لەناوچەكانی كەنداوی Ùارس .
سەرهەڵدانی دەوڵەتی سەÙÛ•ÙˆÛŒ:
دەوڵەتی سەÙÛ•ÙˆÛŒ سەرەتا وەكو بزوتنەوەیەكی ئاینی Ù„Û• بارودۆخێكی پێكدادان Ù„Û• ناوچەی Ùارس دەركەوت ÙƒÛ• بەرئەنجامی داگیركاری Ùˆ كاولكاری مەغۆل بوون.
رابەری بزوتنەوەكە Ø´ÛŽØ® ئیسØاق سەÙیەدین Ù„Û• ساڵی (1334) Ù„Û• دوای خۆی (خواجە عەلی كوڕی Øیدەر) هاتە سەر كارو هاوكاری Ù„Û•Ú¯Û•Úµ تەیمورلەنگ كردوو وەكو پاداشت ئەردەبیلی Ù¾ÛŽÛŒ بەخشی دواتر (Ø´ÛŽØ® جونەید) دەسەڵاتی میرنشینەكەی گرتە دەست Ùˆ Ú˜Ù† Ùˆ Ú˜Ù† خوازی سیاسی Ù„Û•Ú¯Û•Úµ ئیمارەی (ئاق قۆینلۆ) (1467- 1501) رێكخست Ùˆ بەمەش بزوتنەوەكە گۆڕا Ù„Û• بزوتنەوەیەكی ئاینی بۆ سیاسی Ù„Û• دوای ئەو (Ø´ÛŽØ® ئیسماعیلی سەÙÛ•ÙˆÛŒ) Ù‡Û•ÙˆÚµÛŒ پاوان خوازیدا Ù„Û• ناوچەكانی ئازربێجاندا Ù„Û• ساڵی (1500) توانی تەبرێز بگرێت Ùˆ بیكات بە پایتەختی خۆی ساڵی دواتر تاجی شاهانەی لەسەرخۆی ناو دەوڵەتی سەÙÛ•ÙˆÛŒ راگەیاند لەسەر مەزهەبی (رەچی) شیعی ئێرانی توندرەو تا وای لێهات هەر كەسێك لەژێر دەسەڵاتی ئەو جوێنی بەسێ خەلیÙÛ•ÛŒ راشدینی نەدابا سەری دەبڕاو لەنێودەبرا، بەڵام ئەوەی ئەو كارەی كردبا دەمایەوە، ئەم هەنگاوەی شاش بووە Ù‡Û†ÛŒ كڵپەسەندنی ململانێیەكی دوور Ùˆ درێژ لەنێوان دەوڵەتی سەÙÛ•ÙˆÛŒ Ùˆ عوسمانی ÙƒÛ• بە هۆكاری یەكەمیش دادەنرێت.
هۆكاری دووەم شا Ù„Û• ساڵی (1508) دەوڵەتی قەرەقۆینلۆی لەناوبردوو بەغدای داگیركرد بەمەش رێگای خۆشكرد (سوڵتان سەلیمی یاوس) Ùەتوای شەری سەÙÛ•ÙˆÛŒ بەدەست بێنێت.
هۆكاری سێیەم: هاوكاری شا Ù„Û•Ú¯Û•Úµ هەریەك Ù„Û• مەلیكی جۆرجیا ÙƒÛ• مەسیØÛŒ بوو، میرنشینی Ú˜ÛŒ القدر لەناوچەكانی ئەنازۆل (سەرووی شام)ØŒ هاوكاری كردنی سەÙÛ•ÙˆÛŒ Ù„Û•Ú¯Û•Úµ مەمالیك Ù„Û• میسر Ùˆ شام، بەمەبەستی دابراندنی دەوڵەتی عوسمانی Ù„Û• هاوسێیەكانی.
هۆكاری چوارەم: دەست بەسەرداگرتنی رێگای بازرگانی (Øریر- توابت) ÙƒÛ• لەنێوان رۆژهەڵات Ùˆ رۆژئاوادا سەرچاوەی سەرەكی ئەو دوو دەوڵەتەبوو بۆ بەدەست هێنانی Ú†Û•Ùƒ Ùˆ زێڕ Ù„Û• ئەوروپیەكان.
نەخشەی سیاسی كوردستان و بارودۆخی ناوچەكە لە سەرەتای سەدەی (16):
كوردستان Ù„Û• سەرەتای سەدەی (16) Ù„Û• ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÛŽÙƒ میرنشینی ناوچەی پێكهاتبوو ÙƒÛ• بەشێوەیەكی پشتاوپشت Øوكمی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیان دەكرد بەپێی قەبارەی دەسەڵاتیان ئەوەتا میرنشینی (بانە) جگە Ù„Û• شاری بانە هیچ دەسەڵاتێكی تری نەبوو ÙƒÛ•Ú†ÛŒ میرنشینی (ئەردەلان) لەسەر ناوچەكانی شارەزوور تاوەكوو ناوەراستی كوردستانی ئێران دەسەڵاتی هەبوو، هەروەها ئەو میرنشینانە سنووری دەسەڵاتیان جێگیر نەبوو واتە Ù„Û• تەسك بوونەوە Ùˆ Ùراوان بوونەوەدابوو لەبەر ئەم هۆیانە:
1- تواناو دەسەڵاتی میرەكان.
2- بەهێزی و بێهێزی داگیركارە ناوچەیەكان.
3- دەست نەكەوتنی زانیاری پێویست دەربارەی میرنشینەكان.
تاكە سەرچاوە شەرەÙنامەی شەرەÙخانی بەدلیسی یە ÙƒÛ• ناوی (50) میرنشینی كوردی هێناوە.
كوردستان Ù„Û• رووبەرووبونەوەی هێرشی سەÙەویەكان Ùˆ سیاسەتی ئەوان بەرامبەر بە كورد:
Ù„Û• ساڵی (1500) شا ئیسماعیلی سەÙÛ•ÙˆÛŒ توانی دەست بەسەر دەوڵەتی ئاق قۆینلۆدا بگرێت Ùˆ لەناوچەكانی ئازربێجان، تەبرێزی كردە پپایتەختی Ùˆ زنجیرەیەك سەركەوتنی یەك بەدوای یەكی بەدەست هێنا تەنانەت دەوڵەتی قەرەقۆینلۆ Ù„Û• ساڵی (1508) كۆتایی پێبێنێت Ùˆ بەغداش داگیربكات.
كوردستان پێگەیەكی ئابووری گرنگ بوو بۆ دەوڵەتی سەÙÛ•ÙˆÛŒ چوچچنكە كەوتبووە سەر رێگای بازرگانی ئەو دەوڵەتە بۆ ئەوەی Øەریری ئێرانی بگەیەنێتە دەریای ناوەراست وەكو باسكرا كوردستان چەند میرنشینێكی ناوچەیی هەبوو، بەڵام هیچ دەسەڵاتێكیان نەبوو بۆیە Ù‡Û•ÙˆÚµÛŒ پاراستنی دەسەڵاتی خۆیان دەدا بەڵام شا ئیسماعیلی سەÙÛ•ÙˆÛŒ Ù‡Û•ÙˆÚµÛŒ خۆی چڕكردەوە، بەمەبەستی داگیركردنی یەك لەدوای یەكی میرنشینە كوردیەكان بەڵام كوردەكان بەرەنگاریان بوونەوە بۆنمونە (میرنشینی بۆتان "700" Ù„Û• چەكدارانی سەÙÛ•ÙˆÛŒ كوشت) ئەگەرچی كوردەكان Ù‡Û•ÙˆÚµÛŒ Ù„Û• یەكگەیشتن Ùˆ پێكهێاتنیاندا Ù„Û•Ú¯Û•Úµ شا ئیسماعیلی سەÙÛ•ÙˆÛŒ ئەوەتا سەردانی شایان كردوو سۆز Ùˆ پیرۆزبایی خۆیان پیشاندا رازی بوون بە دەسەڵاتی ئەو بەڵام ئەو ÙˆÛ•Ùدەی ÙƒÛ• سەردانی كردبوون خستنیە بەندیخانە لەنێوانیان (شا عەلی بەگ Ùˆ یانزە كەسی تر هەبوون ÙƒÛ• Ù„Û• سنووری دەسەڵاتیشی نەبوون).
دەتوانین سیاسەتی سەÙەویەكان بەرامبەر بە كورد Ù„Û•Ù… خاڵانەدا دیاری بكەین:
1-پشت بەستن بە میرە قزل باشە توركومانیەكان لە ناوچە كوردیەكان لە شوێنی میرە كوردەكان.
2-ناچاركردنی كوردەكان بە وازهێنان لە مەزهەبی سوونەگەری چوونەسەرمەزهەبی شیعەگەری لە چوارچێوەی ئەو سیاسەتەی كە ئەوان لە تەواوی ئێران و ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی خۆیان پەیڕەویان دەكرد.
3-بەكارهێنانی ئەوپەڕی پلەی توندوتیژی بەرامبەر هەر بزوتنەوەیەكی بەرگری كە بەرهەڵستكاری دەوڵەتەكەی بكردبا لەنێو ئەو بزوتنەوانەش بزووتنەوە كوردیەكان.
4-بەكارخستنی توانا سەربازی Ùˆ ئابوریەكانی كورد بۆ مەرامە Ùراوانخوازی Ùˆ داگیركاریەكانی.
زۆر Ù„Û• توێژەران خاڵی دیكەش دەدەنە پاڵ سیاسەتی شا ئیسماعیلی سەÙÛ•ÙˆÛŒ بەرامبەر بە كورد:
أ‌)كورد هەمیشە Øەزو خولیای سەربەخۆیی خۆی هەبوو Ù†Û•ÛŒ ویستووە بە تەواوی بكەوێتە ژێر دەسەڵاتی هیچ داگیركاریەك.
ب‌)كوردستان ناوچەیەكی سنووری بووە سەبارەت بە دەوڵەتی سەÙÛ•ÙˆÛŒ تازە دروست بوو ÙƒÛ• زوو یا درەنگ چاوەروانی ململانێیەكی سەختی دەكرد Ù„Û•Ú¯Û•Úµ دەوڵەتی بەهێزی عوسمانی سوونە مەزهەبی بۆیە كوردستانیش خاڵی لاوازی ئەو بەرەیەبوو، چونكە كوردەكان لەسەر مەزهەبی سوونە بوون وەكو عوسمانیەكان هیچ شتێك ئەوانی بە سەÙەویەكان نەدەبەستەوە بۆیە Ù‡Û•ÙˆÚµÛŒ شا ئیسماعیل لەوەدا خۆی دەبینیەوە ÙƒÛ• بەرەی رۆژئاوا تەئمین بكات Ù„Û• هەر مەترسیەكی دەوڵەتی عوسمانی.
شەڕی چاڵدێران:
سەرەتای پەیوەندی ئاشتی Ùˆ دیبلۆماسی نێوان دەوڵەتی عوسمانی Ùˆ ئەوروپا Ù„Û•Ú¯Û•Úµ هاتنی سوڵتان سەلیمی یەكەم هاتە ئاراوە بەرەی رۆژئاوای تەئمین كردوو كەلوپەلە جەنگیەكانی گواستەوە رۆژهەڵات بۆ یەكلایی كردنەوەی هەڵوێست Ù„Û•Ú¯Û•Úµ دەوڵەتی سەÙەوی، سوڵتان Ø´Û•Ú•ÛŒ بەسەر دەوڵەتی سەÙÛ•ÙˆÛŒ راگەیاند پاش دەرچوونی Ùتوای (Ø´ÛŽØ® الاسلام) ÙƒÛ• Ùتواكە رێگای داوە بەشەڕ Ùˆ جیهاد بەرامبەر بە شاو بەكاÙر Ùˆ زەندیق ناوی بردووە بەمەش Ø´Û•Ú•Û•ÙƒÛ• شێوەیەكی ئاینی وەرگرتو بۆ ئەوەی سوپا تەئمین بكات سوڵتان بڕیاریدا بە سڕینەوەی شیعەكانی رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ دوای دەورلێدانیان Ú†Ù„ هەزاری لێكوشتن بەشێوەیەكی نهێنی.
سوڵتانی عوسمانی هەڵمەتە سەربازیەكانی بەردەوام بوو بەرەو رۆژهەڵات بەڕێكەوت Ù„Û• (24- 4- 1514) رۆیشتنەكەی درێژەی كێشا تا گەیشتە (ئەرزنجان) گەشتەكەی سەختی تێكەوت ژونكە رێگاكەی ناخۆش بوو سوپایەكەی رووبەڕوی برسیەتی Ùˆ نەبوونی بوەوە بەهۆی ئەو سیاسەتەی سەÙەویەكان گرتبویانە بەر لەكاتی كشانەوەیاندا ÙƒÛ• بە سیاسەتی (زەوی سووتاندن) ناسراوە واتە سووتاندن Ùˆ خراپكردنی هەموو ئەو زەویانە Ùˆ كەلوپەلانەی ÙƒÛ• ببێتە Ù‡Û†ÛŒ سوود وەرگتنی عوسمانیەكان ÙˆÛ•Ùƒ (Ù…Øەمەد خان ئستاجلۆ) سەرداری دیاربەكر ئەم كارەی كرد، چووە پاڵ شا ئیسماعیلی سەÙەوی، (نوور عەلی خەلیÙÛ• رۆملۆ) سەرداری (ئەرزنجان) هەمان كاری دووبارە كردەوە.
هەریەك لەودوو ململانێكەرانە Ù‡Û•ÙˆÚµÛŒ بەدەست خستنی سۆز Ùˆ لایەگری كوردەكانیان دا بەڵام سەÙەویەكان سەركەوتوو نەبوون Ù„Û•Ù… كارەدا Ùˆ تەنها چەند كەسێكی ÙƒÛ•Ù… یارمەتیان دان لەوان (میر چەمش گزك، Øاجی رۆستەم بەگ) چوونە پاڵیان ئەمەش بەهۆی ئەو سیاسەتە ستەمكارانەی بەرامبەر بە كورد پەیڕەویان دەكرد بەڵام عوسمانیەكان توانیان بەشێكی زۆری كوردەكان بەلای خۆیان رابكێشن لەبەر ئەم خاڵانەی خوارەوە:
1-بەهۆی ئەو بەڵێنە شیرینانەی كە بەمیرە كوردەكانیان دابوو.
2-رێگای دیبلۆماسی (مەلا ئدریسی بتلیسی) چونكە كەسایەتیەكی ئاینی بوو پێگەیەكی بۆ ئەم مەبەستە بەكار هێنا.
3-بێزاربوونی كورد Ù„Û• سیاسەتی زوڵم Ùˆ ستەمی سەÙەویەكان بۆیە زۆربەی میرە كوردەكان دایانە پاڵ دەوڵەتی عوسمانی وەكو (جەمشید بەگ- میری پاڵو) Ùˆ (شەرە٠بەگ- میری بتلیس) ÙƒÛ• ئەویش Ù„Û• رێگای عوسمانیەكان میرنشینەكەی Ù„Û• Ú†Ù†Ú¯ÛŒ سەÙەویەكان دەربهێنێن.
هەندێك میری كورد خۆیان پاراست لە چوونە پاڵ عوسمانیەكان ، چونكە دوودڵبوون لە سەركەوتنی عوسمانیەكان.
دوای ئەو ئامادەكاریانە پێكدادان لەنێوان ئەو دوو هێزە رویدا لەدەشتی (چاڵدێران) ÙƒÛ• دەكەوێتە باكووری رۆژهەڵاتی دەریاچەی وان Ù„Û• (23 ئاب 1514) سەرەتا سەÙەویەكان Ù„Û• هەردوو لای راست Ùˆ Ú†Û•Ù¾ هێرشیانە كردە سەر عوسمانیەكان Ùˆ سەركەوتنێكی بەراییان بەدەست هێنا سەرەڕای ئەوەی ÙƒÛ• هێزەكانیان وەكو یەك بوون Ù„Û• رووی ژمارەوە، عوسمانیەكان تووشی Ø´Û†Ùƒ Ùˆ ماندووبوون هاتبوون بەڵام ورەی سەÙەویەكان دابەزی Ùˆ تۆپەكانی عوسمانیەكان رۆڵێكی یەكلاكەرەوەیان هەبوو Ù„Û• تێكشكاندنی پشتی سوپای سەÙÛ•ÙˆÛŒ جەنگەكە لەبەرژەوەندی عوسمانیەكان كۆتایی پێهات Ùˆ شا ئیسماعیلی سەÙÛ•ÙˆÛŒ بە برینداری Ùˆ بە زەØمەت بۆی دەرچو تەنانەت Ù„Û• تەورێزی پایتەختیش خۆی نەگرتەوە جگە Ù„Û• توپكانی هۆكارێكی تری عوسمانیەكان لایەنگیری میرە كوردەكان بوو ÙƒÛ• (16) میر لەپاڵ عوسمانیەكان Ø´Û•Ú•ÛŒ سەÙەویەكانیان دەكرد.
ئەنجامەكانی شەڕی چاڵدێران
1-بەشێوەیەكی كردەوە بۆ یەكەم جار كوردستان دابەشبوو لەنێوان ئەو دوو هێزەدا ÙƒÛ• بەشی شێر بەر عوسمانیەكان كەوت، ئەوەی مایەوە كەوتە دەست سەÙەویەكان.
2-وێرانی و كاولكاریەكی زۆر بەر ناوچە كوردیەكان كەوت بێ ئەوەی هیچ بەرژەوەندی كوردەكان لەو شەڕەدا هەبێت.
3-ناوچە كوردنشینەكان دەستیان بە راپەرینێكی گەورە Ùˆ سەرتاسەری كرد Ù„Û• ناوچەكانی (بتلیس، دیاربەكر، ئازربێجان، تەبرێز) دژی سەÙەویەكان.
4-بووە Ù‡Û†ÛŒ شكستی دەوڵەتی سەÙÛ•ÙˆÛŒ Ùˆ لەدەستدانی ناوچەكانی رۆژئاوای چیای زاگرۆس .
5-عوسمانیەكان توانیان پەرژینێكی قایم Ù„Û• رۆژهەڵاتی دەوڵەتەكەیان درووست بكەن بەرامبەر هەر مەترسیەكی دەوڵەتی سەÙÛ•ÙˆÛŒ .
6-عوسمانیەكان توانیان بەئاسانی دەست بەسەر رێگاكانی گەیاندنیان بەقەÙقاس Ùˆ سوریاو ئێران دابگرن
مێژووی نوێی كورد ئەڵقەی دووەم
Ùراوانخوازیەكانی عوسمانی بۆ سەر كوردستان
أ- مەلا ئیدریسی بەدلیسی
ناوی ئیدریسی كوری ئوسامە دین كوری علی ناسراوە بەبەدلیسی ÙƒÛ• بۆشارەكەی دەگەڕێتەوە Ù„Û• بنەماڵەیەكی ئایینی Ùˆ زانستخواز پێگەیشتووەو زانستە شەرعیەكانی Ù„Û• بەدلیس خوێندوە بۆ تەواوكردنی زانیەریەكانی چوەتە ئێران Ùˆ زمانەكانی Ùارسی Ùˆ توركی Ùˆ عەرەبی بەباشی زانیوە بەدلیسی كاری نووسەری بۆ سولتان یەعقوب كوری (Øسن الگویل) ÛŒ ئاق قۆینلۆ 1479-1490 كردووە پاشان پلەی نیشانەچی واتە هەڵگری مۆر پێدراوە Ù„Û• هەمان دەوڵەت تاساڵی 1501 ز Ù„Û• تەورێز ماوەتەوە Ù„Û•Ú¯Û•Úµ هاتنی شا ئیسماعیلی سەÙÛ•ÙˆÛŒ هەمان پلەی پێدراوە بەناوی (مهردار) وەئەو دوو وەزیÙەیە بەمانای وەزیری ئێستا دێت بەڵام زۆر لەلای ئەوەی دووەم نانمێنێتەوە Ù„Û•Ú¯Û•ÚµÛŒ هەڵناكات بە Ù‡Û†ÛŒ ئەو سیاسەتە جیاكاری Ùˆ توندوتیژیەی كەشا گرتبوویەبەر بۆیە روودەكاتە دەوڵەتی عوسمانی Ùˆ لەلایەن سلتان بایەزیدی دووەم بەگەرمی پێشوازی لێكراو Ù„Û• ساڵی 1481-1512ز Ùەرمانڕەوایەتی كردووە . ئەركی نووسینی مێژووی عوسمانی Ù¾ÛŽ سپێردرا كتێبێكی بەناوی(هەشت بهشت) دواتر لەسەردەمی سولتان سەلیمی یەكەم 1512-1520ز پۆستی راوێژكاری پێدرا لەهێڕشەكانی بۆسەر ئێران Ùˆ مصرو شام هەروەها سەرقاڵ بوو بە پۆستی قازی سەربازی تەنانەت لەهەمووكارە كارگێڕی وسەربازی Ùˆ سیاسیەكان پرسی پێكردووە هەروەها سوودی لێوەرگرتووە Ù„Û• قەناعەت پێكردنی میرە كوردەكان بەرازی بوونی دەسەڵاتی عوسمانی چونكە پێگەیەكی ئایینی Ùˆ ئەدەبی هەبوو Ù„Û• ساڵی 1520ز پاش مردنی سولتان سەلیم بەكەمێك ئەویش Ù„Û• استنبۆل دەمرێت Ùˆ لەگۆڕستانی ئەبو ئەیوبی ئەنصاری نێژرا تا ئێستاش Ú¯Û†Ú•Û•ÙƒÛ•ÛŒ دیارماوە .
جەنگی Ù‚Û†Ú† Øەصار ساڵی 1516 ز
Ù„Û• دوای جەنگی چاڵدێران شا ئیسماعیل گەڕایەوە تەورێزو ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÛŽÙƒ شەڕوململانێ‌ Ù„Û• نێوان عوسمانی Ùˆ كوردەكان لەلایەك Ùˆ سەÙەویەكان لەلایەكی ترەوە رویدا كوردستانیش ببوە Ù¾ÛŽÚ¯Û•ÛŒ شەڕكەرەكان شا ئیسماعیل توانی دووبارە دەست بەسەر زۆربەی كوردستان دابگرێتەوە قەرەخانی بە Øاكم دامەزراند لەسەر كوردستان میروسەردارە قزلباشەكانی گەڕاندەوە سەر شارو ناوچە كوردییەكان لەبەرامبەردا عوسمانیەكان كەوتنە خۆ بەسەركردایەتی بیقلی پاشا هێزیان رەوانەی كوردستان كردوو هاوكاری پاشماوەی هێزی میرنشینە كوردیەكانیان كرد بەسەركردایەتی مەلا ئیدریسی بەدلیسی لەنزیل Ù‚Û†Ú† Øەصار كەدەكەوێتە نێوان نصیبین Ùˆ ئۆرÙا لەمایسی 1516ز Ù„Û• جەنگێك توندوتیژی رویدا كەسەÙەوییەكان تێكشكان Ùˆ دوای برینداربوونی قەرەخان بەدیلی دەكوژرێت سەرەكەی بەنامەیەكەوە بۆ سولتان سلیم دەنێردرێت Ù„Û• نامەكەدا بیقلی پاشا دەنووسێت هاوكاری كردنی میرە كوردیەكان لەگەڵمان سەری خستین بەسەر دوژمن تەنانەت كوردەكانیش قوربانیەكی زۆریان دا لەیەكلایی كردنەوەی جەنگەكە لەبەرژەوەندی عوسمانیەكان جەنگی Ù‚Û†Ú† Øەصار گرنگیەكەی كەمتر نەبوو Ù„Û• جەنگی چاڵدێران سەبارەت بە عوسمانیەكان چونكە توانرا دەست بەسەر هەموو ئەو شارو قەڵایانە دابگرن ÙƒÛ• تا ئەو رۆژگارە وەكو پاشماوەی سەÙەوییەكان مابوونەوە Ù„Û• كوردستان ئەمە جگە Ù„Û• گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانەی كەدوای جەنگی چاڵدێران دەستیان بەسەردا گرتبوو ئەوەش بەرەنجامی تێكشكانی سەÙەوییەكان بوو Ù„Û•Ùˆ جەنگەدا .
هۆكارەكانی داگیرنەكردنی راستەوخۆی كوردستان لەلایەن عوسمانیەكان:
1- سەختی دەست بەسەرداگرتن و بەسەڕاگەیشتنی عوسمانیەكان بەسەر كوردستاندا.
2- زەØمەتی هاتوچۆكردنی هێزەكانی عوسمانی بەلەبەرچاوگرتنی گرانی رێگای هاتوچۆكردن.
3- خەڵكی ناوچەكە Øەز Ùˆ ئارەزووی سەربەخۆی خۆیان دەكرد.
4- پێویستی وگرانیەكی زۆری دەخستە سەر دەوڵەتی عوسمانی Ù„Û• رووی ژمارەی سەربازوو پارەوپوول بۆیە پەنای بردە بەر رێگای دیبلۆماسی Ùˆ سیاسەت Ùˆ ÙروÙÛŽÙ„.
هۆكارەكانی رازی بوونی كوردەكانی بە دەسەڵاتی عوسمانی:
1- كوردەكان و عوسمانیەكان لەسەریەك مەزهەب بوون.
2- كوردەكان لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی سەÙÛ•ÙˆÛŒ دەچەوسێندرانەوە.
3- Ù‡Û•ÙˆÚµ Ùˆ كۆششەكانی مەلا ئیدریسی بەدلیسی بەهەموو شێوازێك Ù‡Û•ÙˆÚµÛŒ قەناعەت پێكردنی میرو دەرەبەگە كوردەكانی دا بۆچوونە ژێر ركێÙÛŒ دەوڵەتی عوسمانی.
نابێت لەیادبكرێت ÙƒÛ• بەشێك لەمیرە كوردەكان رازی نەبوون بە دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی Ùˆ هاوكاری دەوڵەتی سەÙەویانكرد Ù„Û•Ø´Û•Ú•ÛŒ چاڵدێران Ùˆ Ù‚Û†Ú† Øەصاردا ÙˆÛ•Ùƒ كوردەكانی زازایی كەلەسەر رچی شیعی بوون بەشێكیش ئێزدی بوون.
رێكەوتنی كوردی عوسمانی 1514:
زۆربەی سەرچاوە مێژوویەكان باس لەو رێكەوتنە دەكەن كە لەنێوان سوڵتان سەلیمی یەكەم و میرە كوردیەكان گرێدراوە بەنێوانگیری مەلا ئیدریس بەتلیسی كە نوێنەرایەتی سوڵتان كردووە لە رێكەوتنەكەدا.
گرنگترین بەندەكانی ئەمانەن:
1- پاراستنی سەربەخۆیی میرنشینە كوردیەكان.
2- دان نانی عوسمانیەكان بە ماÙÛŒ Ùەرمانڕەوایی میرە كوردیەكان، بەسەر میرنشینەكانیان بەشێوەی پشتاوپشت، بەمەرجێك هاتنی هەرمیرێكی تازە پێویستی بە دەرچوونی Ùەرمانی سوڵتان هەیە.
3- پێویستە لەسەر میرە كوردەكان هاوكاری دەوڵەتی عوسمانی بكەن Ù„Û• شەڕەكانیان Ùˆ ماÙÛŒ دەوڵەتی عوسمانیە لەلادانی هەرمیرێكی كوردی بەپێچەوانەی ئەو بڕیارە كاربكات.
4- ناوچە كوردیەكان لەژێر پاراستنی عوسمانیدان بۆیە میرنشینەكانیان دەپارێزرێن لەلایەن عوسمانیەكان لە هەر هێرش و مەترسیەكی دەرەكیدا.
5- پێویستە لەسەر میرنشینە كوردیەكان باج و سەرانە بدەن بەدەوڵەتی عوسمانی , بەڵام هەندێك سەرچاوەی تازە دووخاڵی تریشیان باسكردووە كە لەگەڵ سەرچاوە رەسەنەكان و بەڵگەنامەكانی عوسمانی یەك ناگرنەوە ئەو دووخاڵەش لەلایەن (د. كەنداڵ نەزاڵ و د. عیسمەت شەری٠وانلی) لە كتێبی كوردها دەڵێت:
أ‌- میرە كوردەكان پەیمانیان دا ÙƒÛ• Ù„Û• دەوڵەتی عوسمانی Ù‡Û•ÚµÙ†Û•Ú¯Û•Ú•ÛŽÙ†Û•ÙˆÛ• ئەگەرچی ئەوبەندە Ù„Û• ئیتیÙاقیەكە نەهاتووە بەڵام لەبەر ئەوەی كوردەكان رازی بووینە بە رێكەوتنەكە خۆیان بە پاشكۆی دەوڵەتی عوسمانی زانیوە بۆیە ناكرێت پاشەكشەبكەن Ù„Û• بەڵێنەكانیان.
ب‌- میرە كوردەكان بەڵێنیان دا دەسكاری سنووری میرنشینەكانیان Ù†Û•ÙƒÛ•Ù† Ùˆ Ù‡Û•ÙˆÚµÛŒ Ùراوانخوازی نەدەن، بێگومان ئەو رێكەوتنە بە شێوەیەكی زارەكی دەرچووە Ùˆ بۆ ماوەیەكی دوور Ùˆ درێژ كاری پێكراوە Ùˆ تا ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەم ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÛŽÙƒ میرنشینی بەهێز Ùˆ دەسەڵات دار ماونەتەوە.
بارودۆخی كارگێڕی كوردستان لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی:
1- Ùەرمانی سوڵتان سەلیمی یەكەم:
كاتێك كوردەكان بەسەرۆكایەتی مەلا ئدریسی بتڵیسی Ùˆ Ù…Øەمەد بیقڵی پاشا، لەپاڵ هێزەكانی دەوڵەتی عوسمانی دژی هێزەكانی سەÙÛ•ÙˆÛŒ جەنگان زۆربەی ناوچە كوردیەكانیان لێسەندنەوە سوڵتان سەلیم Ù„Û• ساڵی (1515) Ùرمانێكی بەناوبانگی بۆ (بەتڵیسی) نارد رای سپاردووە بە بەرپرسیاری رێكخستنی كارگێڕی Ùˆ سیاسی ناوچە كوردیەكان بەشێوەیەكی تازە لەبەر گرنگی Ùرمانەكە ÙƒÛ• دادەنرێت بە گەڵاڵە نامەیەكی عوسمانی گرنگ سەبارەت بە كوردستان دەتوانین چەند شتێكی گرنگی Ù„ÛŽ هەڵێنجین .
بەپێی Ùرمانەكە (Ù…Øەمەد بیقڵی پاشا) كراوە، بەمیری میران لەسەر ویلایەتی دیاربەكر Ùˆ چەند سنجق Ùˆ میرنشینێك Ù„Û• خۆی دەگرێت، هەروەها دەسەڵاتی داوە بە مەلا ئدریسی بتڵیسی بە بەخشینی پلە Ùˆ پایە بە میر Ùˆ دەسەڵاتدارە كوردەكان بەپێی قەبارەی خۆیان ÙƒÛ• سۆز Ùˆ وەلائیان هەبێت بۆ دەوڵەتی عوسمانی Ùرمانەكە سنووری دەسەڵات Ùˆ ئاستی پەیوەندیان بە دەوڵەتی عوسمانی Ùˆ پلەی سەربەخۆییان Ùˆ پێدانی نازناو بە قەبارەی ئەو دەسەڵاتەی ÙƒÛ• پێشتر هەیانبووە، پێویستە مەلائیدریسی بتلیسی هەڵبستێت بەنووسینی هەموو رێكخستنە كارگێڕی Ùˆ دارایی Ùˆ سیاسیەكانی هەر میرنشین Ùˆ سنجقێكی كوردی Ù„Û• دەÙتەرێكی تایبەت Ù„Û• (دار السلگنە) تاوەكو بەشێوەیەكی رەسمی پەیوەندیەكانی هەردوو لایەن رێكبخرێت Ùˆ بەپێی نازناوەكانیان مامەڵە Ùˆ هەڵسوكەتی دەوڵەتی عوسمانیان Ù„Û•Ú¯Û•Úµ بكرێت Ù„Û•Ú¯Û•Úµ Ùرمانەكە چەند وەرەقەیەكی سپی بۆ بتلیسی نێردرابوو بە مۆری سوڵتان بەناوی (ئیستمالت نامە) تاوەكو بتلیسی لەسەر میرە كوردیەكان دابەشبكات Ùˆ ئەوەی دەیانەوێت Ù„ÛŽÛŒ بنووسن Ùˆ Ù„Û• سوڵتان داوا بكەن تاوەكوو Ù„Û• دەÙتەرێكی تایبەت بنێردرێت بۆلای سوڵتان Ù„Û• ئەستەنبۆڵ ئەوەش Ù¾ÛŽÚ¯Û• Ùˆ گرنگی بەتلیسی دەردەخات لای سوڵتان هەروەها (17) ئاڵا Ùˆ (500) دیاری نایاب (خلع السلگانیە)ØŒ Ù„Û• رێگای بەتلیسی نێردراوە بۆ میر Ùˆ دەسەڵات دارە كوردەكان هەروەها خەڵاتێكی تایبەتی داوە بە بەتلیسی ÙƒÛ• (25) هەزار دوقەی زێر (لیرەی عوسمانی) وەكو پاداشتێك بۆ ئەو خزمەتانەی بە دەوڵەتی عوسمانی كردووە.
2- رێكخستنی كارگێڕی و سیاسی لە كوردستان:
بەپێی Ùرمانی سوڵتان سەلیم داهاتووی ناوچە كوردیەكان دیاری كراو مەلا ئیدریس هەولێدا دەسەڵاتی راستەوخۆی دەوڵەتی عوسمانی دووربخاتەوە لەناوچە كوردیەكان بەپێی توانا تەنانەت ناوی هەندێك میرنشین بە Øكومەتی كوردی هاتوون، ئەگەر Ú†ÛŒ بتلیسی هەوڵیدا شێوەیەكی تایبەتی كارگێڕی بداتە ناوچە كوردیەكان بەڵام بەشێوەیەكی گشتی عوسمانیەكان Ù„Û• رێگای لێپرساوەكانیان رێكخستنی كارگێڕی خۆیان بەسەر ناوچە كوردیەكان سەپاند.
یەكەمین ناوچە ÙƒÛ• رێكخستنی كارگێڕی Ùˆ سیاسی عوسمانیەكانی گرتەوە شاری دیاربەكر بوو ÙƒÛ• ئەوشارە بووە، ناوەندی ویلایەتی عوسمانی لەناوچەكەدا ناوی ئەو ویلایەتە Ù„Û• تۆماری (926Ùƒ- 1520ز) عوسمانی هاتووە ÙƒÛ• (Ù†Û†) سنجق Ùˆ (بیست Ùˆ هەشت) كیانی كوردی سەر بەو ویلایەتەن، كاتێك مێژوو نووسی توركی (ئیسماعیل ØÙ‚ÛŒ ئوزون چارشلی) باسی ویلایەتەكە دەكات Ù¾ÛŽÛŒ وایە ÙƒÛ• میر Ùˆ دەسەڵات دارە كوردەكان سۆز Ùˆ وەلائیان بۆ دەوڵەتی عوسمانی پیشاندا ماÙÛŒ Øوكمی پشتاوپشتیان پێدرا لەلایەن عوسمانیەكان Ùˆ هەروەها ویلایەتی دیاربەكر Ù„Û• (17) سنجق پێكهاتبوو ÙƒÛ• (شەشیان) گەورەبوون Ùˆ ئەوانیش وەكوو (جزیرەی بۆتان، بتلیس، سۆران
دواترین جار دهستكاری كراوه لهلایهن HemN_94 (2011-03-04 22:25:56)
لهسهر هێڵ نییه
دەستخۆش کاک هێمن ئوە لەکوێ دەرتهێنا
لهسهر هێڵ نییه
هيمن كيان دةستت خؤش بيت بة راستي شتيكي جوان و بة كةلكة سوباس بؤ هاوكاي كردنمت
لهسهر هێڵ نییه
براكه‌م ئه‌گه‌ر ئه‌زیه‌ت نه‌بێ نوسینی وێنه‌كه‌ به‌ Ú† Ùۆنتێكه‌؟؟
دواترین جار دهستكاری كراوه لهلایهن miran shaqlawa (2013-02-15 19:22:02)
لهسهر هێڵ نییه
dast xosh zor supas freae mn kawte
لهسهر هێڵ نییه
پهڕهكان: 1