•     زانستە ڕەفتارییەكان: ( ڕالف لینتۆن) دەڵێت:
( هەتا ئێستا عادەتمان ئەوە بووە كە ( كولتور ) بە بابەتی ئەنترۆپۆلۆجیستەكان و ( كۆمەڵگا ) بە بابەتی كۆمەڵناسان و ( تاك ) بە بابەتی دەروونناسان بزانین، بەڵام ئێستا زانیمان كە پەیوەندی نێوان ( كۆمەڵگا ) و ( كولتور ) و ( تاك )و كاریگەری هەر یەك لەوانە لەسەر یەكتر ئەوەندە ڕوون و ئاشكراو بەردەوامە كە هەر توێژەرێكی كۆمەڵایەتی بیەوێ دیراسەتی تەنها یەكێك لەوانە بكات بەبێ ڕەچاو كردنی ئەویتر تووشی شكست دەبێت و سەرناكەوێت.
هەرسێ لەو زانستانە گرنگی بە ڕەفتاری مرۆڤ دەدەن، بەڵام هەریەك لە دیدگاو ڕووانگەی خۆیەوە ) بۆ نمونە:             ( ئەنترۆپۆلۆجیا دیراسەتی ڕەفتاری مرۆڤ دەكات لە ناو ( نمونەی كولتوری ـ نموژجی پقافی ـ  Cultural pattern) و كاریگەری كولتورەكان لەسەر كەسایەتی تاك و چۆنیەتی دابین بوون و دروست بوون و گەشەكردنی كەسایەتی تاك، بەڵام كۆمەڵناسی دیراسەتی ڕەفتاری تاك  دەكات لەناو پرۆسەو دیاردە كۆمەڵایەتیەكان دا بەڵام دەروونناسی كۆمەلایەتی گرنگی بە ڕەفتاری مرۆڤ دەدات لەناو گروپ و كۆمەڵ دا، هەروەها كاریگەری كولتورو شارستانیەت لەسەر تاك و هەروەها كارتێكردنی كۆمەلایەتی تاكەكان لەنێو گروپ دا كە بەهۆی ژیانی دەستە جمعی و گروپی كاردەكەنە سەر یەكتر.
دەروونناسی كۆمەلایەتی بەپێچەوانەی دەروونناسی گشتی گرنگی بە دەروونناسی فەسلەجە نادات دەروونناسی گشتی هەروەك دەزانین دیراسەتی ڕەفتاری مرۆڤ و زیاتر ڕەفتارە نهێنیەكان و شاردراوەكان و پرۆسە نهێنیەكان دەكات بە واتایەكی تر دیراسەتی ئەم سێگۆشەیە دەكات بەبێ ڕەچاوكردنی دەوروبەری ئەو تاكە ، واتە دەڕوانێتە تاكەوە وەكو خۆی و كەسێكی جیا لە گروپ و كۆمەڵگاوە:

بەڵام دەروونناسی كۆمەڵایەتی دیراسەی ڕەفتاری تاك لە حالەتێكی موچوعی بابەتیانەدا دەكات، تاك لە حالەتی زاتی دا واتە لە یەكەم جار دیراسەتی مەرجەكان و مقتڤیاتی كولتوری دواتر بارودۆخ و أحوالی نێوان تاكەكانی دەوروبەری و دواتر بارودۆخی كەسێتی خودی تاك دەكات واتە هەتا پێی دەكرێت ڕەفتاری تاك گرێ دەدات بە تاكەكانی دەوروبەری كە دەبنە هۆكارو پاڵنەری ڕەفتارەكەی بۆیە مەیدانی دەروونناسی كۆمەلایەتی زۆر بەرفراوانترە لە دەروونناسی گشتی:
   


نمونە: تراكمی سكانی( دانیشتوان ) زۆر كاریگەری هەیە لەسەر ڕەفتاری كۆمەڵایەتی تاك بۆ نمونە أسكیمۆكان لە وەرزی هاوین چۆن بە شێوەیەكی پەرش و بڵاوو لە یەكتر جیا دەژین، زۆر ئەنانی و خۆ ویست و دوورە پەرێز دەبن و هەستی ئاینی و مەعنەوی و مرۆڤایەتیان كەم دەبێتەوە، بەڵام لە وەرزی زستان وسەرمادا لەبەر ئەوەی كۆبوونەوە دەكەن و لە شوێنێك دا كۆدەبنەوە هەستی ئاینی و مەعنەوییان زیاد دەبێتەوە!
وێنە: عاملی كولتوری: بریتی یە لە مەعریفەی كۆمەڵایەتی وەكو باوەڕو معتقدات و یادگاری و داب و نەریت و ئەفسانەو بۆچوونی تاك سەبارەت بە خەڵكی دەوروبەری خۆی.

عاملی كەسێتی: بریتی یە لە تایبەتمەندییەكانی تاك كە لە دوو لایەنی بۆماوەیی ( وراپی ) لەدایك و باوك هەروەها لە ژینگەو تاكەكانی دەوروبەری خۆی وەردەگرێت.



عاملی ژینگەو بارودۆخی كۆمەڵایەتی: بریتی یە لە ڕەفتاری تاكەكانی دەوروبەر وەكو پاڵنەر هەروەها گۆڕاوە ژینگەییەكانی وەكو سەرماو گەرماو هەواو لایەنی جوگرافی، هەروەها هۆكارە كۆمەڵایەتیەكان وەكو ئەندام بوون بە گروپێكی كۆمەڵایەتی و پەیوەندی كارلێكی كۆمەڵایەتی نێوان تاكەكان.
كەواتە دەكرێ بڵێین كە دەروونناسی گشتی و دەروونناسی كۆمەڵایەتی هەردووكیان دیراسەی ڕەفتاری تاك دەكەن، بەڵام دەروونناسی كۆمەلایەتی دیراسەی ڕەفتاری تاك لەژێر كاریگەری گروپ و تاكەكانی دەوروبەرو كولتورو شێوازی دروست بوونی كەسایەتی تاك دیراسە دەكات.
بەواتایەكی تر ڕەفتاری تاك لەناو كۆمەڵگادا، بۆیە دەروونناسی كۆمەڵایەتی بەرفراوانترە لە دەروونناسی گشتی، ئەگەر چی دەروونناسی كۆمەڵایەتی بەبێ دەروونناسی گشتی مانا نادات !
هەروەك دەزانین كۆمەڵناسی دیراسەتی كۆمەڵگا بەهەموو پێكهاتەكان و دیاردەكانەوە دەكات هەروەها جەخت دەكاتە سەر هۆكاری دروست بوونی كۆمەڵگاكان كە دەگەڕێتەوە بۆ پرۆسەی  كارتێكردنی كۆمەڵایەتی. جگە لەوەش گرنگی دەدات بە پرۆسەی بەكۆمەڵایەتی بوون كە تاكەكان بەهۆیەوە لە بوونەوەرێكی بایلۆجی دەبنە بوونەوەرێكی كولتوری و كۆمەڵایەتی كە شایانی ئەوە دەبێت لەناو كۆمەڵگادا بژین.
كەواتە هەم كۆمەڵناسی و هەمش دەروونناسی كۆمەڵایەتی دیراسەی بەكۆمەڵایەتی بوون و كارتێكردنی كۆمەڵایەتی دەكەن.
بەڵام جیاوازی كۆمەڵناسی لەگەڵ دەروونناسی لەوەدایە كە كۆمەڵناسی گرنگی نادات بە ڕەفتاری تاكەكان لە گروپەكان دا، بەڵكو تەنها دیراسەتی گروپ و پێكهاتەكانی دەكات.
نمونە: ئەگەر بمانەوێ دیراسەتی گروپێكی تاوانبار بكەین:

كۆمەڵناسی: هۆكاری ( كۆمەڵایەتی+ ئابوری+كولتوری و ژینگەیی ) دەدۆزێتەوە، هەروەها لەدوای پەیوەندی تاوانبار لەگەڵ ئاسایش و یاسا و دامەزراوەی چاكسازی دەگەڕێت.

دەروونناسی كۆمەڵایەتی: لەدوای زانینی گبیعەت و سروشتی تاوانبارو تایبەتمەندییە دەروونی و كەسایەتیەكانی دەگەڕێت، هەروەها كاریگەری كولتورو قیەم و پێوەرە كۆمەڵایەتیەكانی گروپ و كۆمەڵگا بەسەر ئەندامانی دەست نیشان دەكات، هەروەها لەدوای زانینی مێژووی ژیان و شێوازی بەكۆمەڵایەتی بوونیان و زەمینەی وراپی و دەروونی هەریەك لە ئەندامانی گروپی تاوانباران دەگەڕێت.


لێرە باس لە مێژووی سەرهەڵدان و گەشەكردنی دەروونناسی كۆمەڵایەتی دەكەین لە سێ  قۆناغی فەلسەفی دا:
1. دەروونناسی كۆمەڵایەتی لە فەلسەفەی یۆنان دا:
دەروونناسی كۆمەڵایەتی وەكو هەر زانستێكی مرۆیی دیكە پەروەردەیەكی فەلسەفیەو لەباوەشی فەلسەفەدا گەشەی كردووە تاكو بوو بە زانستێكی سەربەخۆ لە بواری زانستە كۆمەلایەتیەكاندا.
زۆربەی زانایان دەست پێكردنی دەروونناسی كۆمەڵایەتی دەگەڕێننەوە بۆ بیروبۆچوونەكانی                                  ( سقراگ ، أفلاگون و أرستۆ ) كەلەبارەی ( جوهرو أصلی گبیعەتی  مرۆڤ )دا باسیان كردووە ، ئەگەر چی شارستانیەتی ڕۆژهەڵاتیش وەكو ( وادی النیل و وادی الرافدین ) هەندێ بایەخ و گرنگیان بەم مەسەلەیە داوە ، بەڵام لەبەر ئەوەی كە فەلسەفەی یۆنانی ( مەنهەجێكی عقلانی ) بەكارهێناوە بۆیە سەرەتای مێژووی ئەم زانستە دەگەڕێننەوە بۆ فەلسەفەی یۆنانی.
بۆنمونە: (أفلاگون) لەكتێبی (الجمهوریە)دا دەڵێت: ڕەفتاری مرۆڤ بەرهەمی مۆپرات و كارتێكەری جۆراوجۆری كۆمەڵگایەو لەسەر ئەم بنەمایەش دەكرێ ڕەفتاری تاكەكان لەڕێگای دامەزراوەی پەروەردەو فێركردن بگۆڕێن .

2. دەروونناسی كۆمەڵایەتی لەفەلسەفەی ئیسلامی دا:
فەلسەفەی ئیسلامیش ڕۆڵێكی بەرچاویان هەبووە لە پێشخستنی ئەم زانستە وەكو: ( فارابی و إبن سیناو غزالی و إبن خلدون و ...) بۆ نمونە:
•      غزالی: لەباسەكانی دا باس لە بە ئەخلاقی بوون ( التنشئە الخلقیە ) دەكات و دەڵێت: پێگەیشتنی ئەخلاقی و ڕەوشتی پرۆسەیەكە كە مرۆڤ هەر لە كاتی لە دایك بوون تێیدا تێ دەپەڕێت و لەم ڕێگایەوە فێری أخلاق و معایری إجتماعی و مپل العلیا لەناو كۆمەڵگادا دەبێت و بە پێی ئەوانە ڕەفتار دەكات، هەروەها دەڵێت: پەروەردەو فێركردن بنەمای ڕەفتارە وە ڕەفتاریش لە ڕێگای پەروەردەی نمونەییەوە بگۆڕدرێت. كەواتە پرۆسەی بەكۆمەڵایەتی بوون لای      ( إمام غزالی ) بریتی یە لە پەروەردەو فێركردن پەروەردەش دەبێتە هۆی دروست بوونی ڕەوشتی مرۆیی، كولتوریش لەناو كۆمەڵگادا والە مرۆڤ دەكات كە بونیادی كەسایەتی پێك بهێنێت یان بیگۆڕێت لە بوونەوەرێكی زیندوو ( كأن حی ) بۆ بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتی و مۆركێكی مرۆیی پێ دەبەخشێت.

•    فارابی: فارابیش لەكتێبەكەی دا ( المدینە الفاچلە ) باسی لایەنی دەروونیە كۆمەڵایەتیەكان دەكات و چۆنیەتی فێربوونی تاك لە كۆمەڵگادا.

•    إبن خلدون: لەچوارچێوەی كتێبەكەی ( المقدمە )دا باسی پەروەردە دەكات و بە دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی دەژمێردرێت واتە لە ڕووانگەیەكی كۆمەڵایەتیەوە سەیری پرۆسەی پەروەردە دەكات.


3. دەروونناسی كۆمەڵایەتی لەفەلسەفەی نوێ دا:
أ. قۆناغی یەكەم:  لەسەردەمی نوێ و نهچەی ئەوروپی دا هەندێ زانای بەناوبانگی وەكو ( تۆماس مۆر، تۆماس هویز، جاك لوك، ژان ژاك ڕۆسۆ، داڤیدهیوم، مونتیسكۆ و...) دەورێكی كاریگەریان هەبووە لە پێشخستنی دەروونناسی كۆمەڵایەتی .
•     ژان ژاك ڕۆسۆ(1712-1778)میلادی: لە كتێبی ( العقد الإجتماعی )دا دەڵێت: مرۆڤ لە سروشت دا چاك و پاك و خاوێنە، بەڵام ئەوە شارستانیەت و شارو كۆمەڵگایە كە فاسدو خراپی دەكات و ڕەفتاری لە حالەتی سرەشتی و بۆماوەیی دەگۆڕێت كەواتە بە پێی بیروڕای ( ڕۆسۆ ) پەیوەندییەكی بەهێز هەیە لە نێوان شارستانیەت و ڕەفتاری مرۆڤدا.

•     أمیل دوركایم(1858-1917)میلادی: لەكتێبی خۆی ( چوارچێوەكانی میتۆد لە زانستی كۆمەڵایەتی دا ) دەڵێت:                ( تاك، زمان وقیم وعادات و تقلید و دین و...) لەو گروپانە وەردەگرێت كە تیایدا دەژیت و كارتێكردنی لەگەڵ ئەم وەرگرتنەش ( إكساب ) لە ڕێگای پرۆسەی ( بەكۆمەڵایەتی بوونەوە ) ئەنجام دەدات، بۆیە لەسەر ئەم بنەمایە تاك دەبێتە نمونەیەكی بچووك لە كۆمەڵگایەكی گەورەدا.

ب. قۆناغی دووەم: دەروونناسی كۆمەلایەتی لەدوای دەرچوونی یەكەم گۆڤار بەناوی ( دەروونناسی كۆمەڵایەتی ) لەلایەن ( لازاوس :1824-1903 ) و ( ستنشال:1823-1904 ) قۆناغێكی تری تێپەڕاند پاشان هەندێ زانای بەناوبانگی تری وەكو ( جبرائیل تارد، گوستاف لۆبۆن ) بەهۆی نووسینەكانیان بوونە هۆی پێشحستنی ئەم زانستە.

•     گابرل تارد ( 1843-1904): لەكتێبی خۆی بەناوی ڕەفتاری تاوانكاری ( السكون الإجرامی ) جەخت دەكاتە سەر قانونی     ( تقلیدو محاكات )و بە كۆمەڵگای بە بەرهەمی ئەم پرۆسەیە دەزانێت و دەڵێت: ڕەفتار یان ئەو تاوانانەی كە تاك ئەنجامی دەدات پەیوەندی بە پێكهاتەی بایلۆجی و جەستەییەوە نی یە، بەڵكو دەگەڕێتەوە بۆ ژینگەی كۆمەڵایەتی و كۆمەڵگاو ئەو بارودۆخەی كە تاك تیایدا دەژیت.

•     گوستاف لۆبۆن (1841-1931): لەكتێبی خۆی ( الحشد/ الجمهور )دا جەخت لەسەر ( نڤریە العقل الجمعی )دەكات و باس لە كاریگەری حشد لەسەر تاك دەكات بەشێوەیەك كە تاك جیاواز دەبێت لەگەڵ حالەتی إنفراد و جیا لە حشد دەڵێت: عقلی جمعی لەسەر حشدی غوغائی ( كۆمەڵێكی ئاژاوەچی و قەڵەبالغ ) تحكم دەكات ودەڵێت ئەم عەقڵەش لەئەنجامی پرۆسەیەكی ( دەروونی، كۆمەڵایەتی )كە جۆرێك لێكچوون لە نێوان تاكەكانی حشددا دروست دەبێت لە ڕووی لایەنی    ( عقلی، إنفعالی، حركی ) بۆیە بنچینەی دەروونی كۆمەلایەتی بریتیە لە پرۆسەی كارتێكردنی كۆمەڵایەتی، جا ئەم كارتێكردنەش ڕاستەوخۆ بێت یان ناڕاستەوخۆ بێت.
ج. قۆناغی سێیەم: لەسەرەتای سەدەی بیستەم دوو كتێبی تر نووسران ( علم النفس الإجتماعی ) تألیف ( إدوارد روس ) ( نڤریە الچبگ الإجتماعی ) تألیف ( ویلیام ماكدویل )ی بەریتانی كە خاوەنی مدرسەی عزیزی بوو، شەڕی یەكەم و دووەمی جیهانی لەنیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم بە هەموو بارودۆخەكانیەوە دەورێكی بەهێزی هەبوو لە پێشخستنی ئەم زانستە چونكە لەم ماوەیەدا بوو كە پسپۆران و زانایان لە بەكارهێنانی وەسف كردنی دیاردەكان ڕزگاربوون و شێوەی ( قیاسات و إختبارات ) و( دیراساتی تجریبیان ) بەكارهێنا كەلە نێوان هەموو شێوەكانی تر زانستی ترو ئەكادیمی تر بوون لەدوای ئەم ماوەیە بوو كە پسپۆرانی دەروونناسی كۆمەڵایەتی هەوڵیان دا كە                              ( ناهجی زانستی ) و ( گرق البحپ ) و ( أدوات البحپ ) دروست بكەن كە لە پێشتر زانستی تر بوون بۆ دابین كردنی ئامانجی دیاری كراویان كە بریتی یە لە ( فهم و تفسیر+ تنبأ+ چبگ و تحكم ).

ئــــاماده‌کردنی:ســـــورێن ‌ئه‌کره‌م